کاربرد اشتباه اصطلاحات:
در شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌ها و مطبوعات ، فورس ماژور بسیار مورد توجه قرار گرفته است .ابتدا باید گفت، عبارت کرونا فورس ماژور است صحیح است یا خیر؟
شاید کاربرد آن از سوی یک غیر حقوقی ناشایست تلقی نشود اما، بر اهل تحقیق پوشیده نیست که این عبارت اشتباه است. چنانچه، مراد از عبارت کرونا فورس ماژور است ابتلای یکی از طرفهای قرارداد باشد ،این عبارت بلا اشکال است.اما، صرف شیوع بیماری بی آنکه طرفهای قرارداد بدان مبتلا شوند عبارت ناصحیحی است؛ متاسفانه، این عبارت پی در پی تکرار می شود؛ لذا، بهتر است گفته شود تعطیلات ناشی از کرونا فورس ماژور محسوب می شود یا خیر؟
تاریخچه
واژه فورس ماژور یا قوای قاهره cas fortuit که از واژه لاتین( casus fortuitus) اخذ شده از قانون مدنی فرانسه وارد حقوق ایران شده است و معادل (act of God) در حقوق انگلستان است.البته این نهاد با دشواری اجرای قرارداد ( hardship ) متفاوت است؛ در فورس ماژور حادثه :۱.خارجی۲.غیر قابل مقابله و۳. غیر قابل پیش بینی است اما در هاردشیپ؛حادثه؛۱.خارجی ۲.غیر قابل پیش بینی ۳.قابل مقابله و دفع است اما اجرای قرارداد را با دشواری رو برو می کند؛ به نظر ما در قراردادهای بلند مدت تعطیلات ناشی از کرونا در حد ایران که قرنطینه صورت نگرفت و تعطیلات چند هفته ای بود اصولا فورس ماژور نیست بلکه همان هاردشیپ است.اما، در قراردادهای کوتاه مدت می تواند فورس ماژور تلقی شود.
تاثیر تعطیلات ناشی از کرونا بر تعهدات و قراردادها:
قاعده اصلی در حقوق قراردادها، لزوم پایبندی به آنهاست. حال تاثیر این تعطیلات بر آن چیست؟
برای پاسخ ما در دو فرض توضیح می دهیم:
الف) قراردادهای کوتاه مدت(از نوع وحد مطلوب):
مثلا شخصی که برای روز هفتم فروردین سال ۹۹ تالاری را برای برگزاری جشن ازدواج خود اجاره کرده است فارغ از اینکه تعطیلات را چه تلقی کنیم؛ مهم عدم اجرای قرارداد است زیرا، شخص اجرای قرارداد را تنها در آن زمان اراده کرده است (هرگاه قید برود مقید هم از بین می رود) در این موارد قرارداد اجاره باطل یا منفسخ اعلام می شود(هردو نظر طرفدارانی دارد.)؛در چنین فرضی با توجه به اینکه فورس ماژور تاثیر خود را بر مسئولیت قراردادی میگذارد صاحب تالار از پرداخت خسارت عدم انجام تعهد به استناد فورس ماژور مبرا می شود.در این فرض، اصولا فورس ماژور به نفع موجر وارد عمل میشود و مستاجر از آن نفعی نمی‌برد. نزدیکترین نهاد در حقوق انگلستان به تحلیل ما تئوری، عقیم شدن قرارداد(فراستریشن)به علت انتفای هدف قرارداد امکان پذیر است؛ به تعبیر روشن، بر خلاف فورس ماژور اجرای قرارداد ناممکن نمیشود، بلکه هدف اصلی که قرارداد به دلیل آن واقع شده است، ناممکن میشود. مثال مشهور آن، قضیه تاجگذاری پادشاه ادوارد هفتم در انگلستان است. شخصی خانه ای را به قصد تماشای مراسم تاجگذاری اجاره می کند به علت بیماری ادوارد مراسم لغو شد. دادگاه با این استدلال که ، هدف از انعقاد قرارداد منتفی شده است عقیم شدن قرارداد را موجب انحلال قرارداد و سقوط تعهدات دانست.
ب) قرارداد اجاره بلند مدت:
باید چند فرض را در نظر گرفت:
۱.اجاره مسکونی:
اگر فرض ما اجاره های مسکونی باشد به نحوی که مستاجر به علت قلت یا عدم درآمد توان پرداخت اجاره بها را نداشته باشد؛ طبق تحلیل حقوقی تعطیلات در قرارداد بی تاثیر است و‌نهایتا، در فرضهای خاص ممکن است موجب دشواری اجرای تعهد شود.
۲.قراردادهای اجاره واحدهای اداری و تجاری؛
با این فرض که واحد تجاری به علت شیوع کرونا تعطیل شود:صرفا و تنها راجع به مدت تعطیلات، تعطیلات فورس ماژور محسوب شود؛ اثری که از فورس ماژور در ذهن ماست این است که متعهدی که به علت فورس ماژور نمی‌تواند تعهد خود را انجام دهد، فاقد مسئولیت قراردادی است؛به تعبیر روشن، طبق این نظر مستاجران باید اجاره خود را همچنان پرداخت کنند اما،بابت تاخیر یا عدم انجام تعهد، خسارتی پرداخت نمی‌کند.بدیهی است که تجویز این نظر داروی درد مستاجران نیست.پرسش این است که رویه قضایی با توجه به جمیع جهات چگونه می تواند به یاری مستاجران شتافته و آنها را برای مدتی که از عین مستاجره امکان استفاده نیست معافیت از پرداخت اجاره بها نمایند؟
لازم است ابتدا توضیح داده شود فورس ماژور دارای اثر دیگری است به نام تعلیق اجرای قرارداد که کمتر در نوشته های حقوقی بدان پرداخته می شود. با این مقدمه باید گفت، اگر بخواهیم از منظر مستاجر به فورس ماژور بودن تعطیلات ناشی از کرونا به قضیه بنگری به نتیجه مطلوب نخواهیم رسید اما اگر موضوع مطالعه را موجر قراردهیم به راه‌حل های مناسبی نایل می شویم؛
وفق اجاره، موجر باید عین مستأجره را در حالتی تسلیم نماید که مستأجر بتواند استفاده‌ی مطلوبه را بکند.(ماده ۴۷۷ قانون مدنی ) چنانچه، این تعهد را تعهدی مستمر بدانیم می توان با این استدلال که در دوران فورس ماژور اجرای قرارداد معلق می شود و موجر به عنوان متعهد نتوانسته است تعهد خود را وفا کند و او را از بابت خسارت عدم انجام تعهد معاف نماییم و در برابر نیز در کمک به مستاجر به استناد تعلیق در قرارداد، او را از پرداخت اجاره معاف کنیم.
آنچه باعث شده از اظهارنظر کنندگان گرامی نتوانند راه حلی برای معافیت مستاجر از پرداخت اجاره بها بیابند این است که از منظر مستاجر به قضیه نگاه کردند و توجهی به اثر تعلیقی فورس ماژور نداشته‌اند.
۳.راجع به سایر متعهدان یا تعهد مستاجر برای دوران رکود؛
با توجه به طرح های دولت که مانع از تعطیلی کامل کسب وکارها شد به نظر ما، برخلاف برخی که آن را فورس ماژور تلقی کرده اند؛ فورس ماژوری در کار نیست زیرا، فورس ماژور امر غیر قابل اجتناب است و در مدت فورس ماژور امکان اجرای تعهدات قرارداد وجود ندارد ؛ بلکه، به نظر می رسد ما با قاعده دشواری روبرو هستیم یعنی با وقوع این تعطیلات مستاجر یا سایر متعهدان به علت قلت یا عدم کسب درآمد توان پرداخت اجاره را ندارد یا به دشواری می تواند آنرا پرداخت نماید.لذا، از آنجایی که دشواری در اجرای قراردادها تاثیری در حیات تعهدات و قراردادهای اینچنینی ندارد ، متاسفانه باید گفت مستاجران نه تنها باید اجاره بهای معوق را بدهند بلکه خسارت دیرکرد نیز بر عهده آنها است.در ناعادلانه بودن وضعیت تردیدی نیست؛ اما، به عنوان یک حقوقدان ، هرگز نباید قواعد بنیادین را برای وضعیتهای ناعادلانه ذبح و تباه کنیم؛ حقوقدان معقول در چنین شرایطی بی آنکه نظم حقوقی را بهم بریزد در جستجوی یافتن راه حل های عادلانه و ایجادنظم نوین حقوقی از هیچ تلاشی فرو‌گذار نمی کند.