در تمام طول تاریخ انرژی نقش مهمی در پیشرفت اقتصاد کشورها داشته است؛ اما در میان انواع محصولات موجود در سبد انرژی، نفت دارای جایگاه استراتژیک بوده است، بطوریکه تکانه های قیمتی این کالای استراتژیک موجب بروز نوسانات زیادی در بازارهای مالی جهان و وضعیت اقتصادی کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده گردیده است؛ با توجه به نوسانات ماه های اخیر در قیمت جهانی نفت، و تاثیرات آن بر وضعیت اقتصاد، در این نوشتار به بررسی اثرات نوسان قیمت این کالا بر اقتصاد جهانی می پردازیم.
بازار نفت طی دوران مختلف، دچار نوسانات متعددی گردیده است؛ اما اکثر این نوسانات افزایشی بوده است؛ وجه مشترک تمام نوسانات بحران ساز در بازار، کمبود نفت در بازار جهانی و کاهش ناگهانی عرضه در بازار بوده است؛ که اثر خود را در افزایش شدید در قیمت ها نشان داده است.
به عبارت دیگر نوسانات در قیمت نفت خام به عنوان کالایی استراتژیک مورد استفاده در تولید (به عنوان ماده اولیه) باعث ایجاد شوک قیمتی شدید (معمولا افزایش ) عمل می‌کرده است؛ یعنی دقیقا مشابه اثر نرخ بهره در اقتصاد؛ زمانیکه قیمت نفت افزایش می یابد، هزینه تمام شده سرمایه گذاری به خصوص در کشورهای وارد کننده عمده نفت را افزایش و مشابه افزایش در نرخ بهره عمل می کند؛ همچنین کاهش در قیمت ها نیز مانند کاهش در نرخ بهره عمل کرده و هزینه سرمایه گذاری را کاهش می دهد.
شاید بتوان گفت که به نقطه اشباع بازار رسیده ایم؛ و میزان تولید اوپک و غیر اوپک بیش از نیاز بازار است؛ دقیقا عکس بحران های گذشته در بازار نفت که کاهش تولید، باعث ایجاد شوک قیمتی بود ( افزایش قیمت )، این بار این افزایش مجموع تولیدات است که با فشار عرضه به بازار، کاهش فیمت را به بازار جهانی تحمیل نموده است.
همانطور که بیان شد امروزه تقاضا نفت کمتر از میزان عرضه آن است، و از آنجایی که تقاضا برای نفت، یک تقاضای مشتق شده است، یعنی تقاضای نفت به واسطه ایجاد تقاضا برای سایر کالاها بوجود می آید ودر حال حاظر تقاضای جهانی کالا و خدمات به دلیل گسترش ویروس کرونا کاهش یافته است، و این به معنی گاهش تقاضا برای نفت است.
پیش بینی ها از رشد منفی 5.7 درصدی تولید ناخالص داخلی جهان تا پایان سال 2020 حکایت دارد؛ این به معنی آن است که مشاغل زیادی در سراسر جهان از بین می روند؛ در نتیجه تقاضای انرژی در سطح جهانی کاهش، و باعث فزونی عرضه بر تقاضا نفت خام می گردد. در واقع شرکت ها و کارخانه ها کالای کمتری تولید می کنند، زیرا قدرت خرید کشورها کاهش یافته است، در نتیجه نیاز به واردات نفت کمنری هم خواهند داشت.
تقاضای جهانی نفت خام در سال 2019 برابر 99.67 میلیون بشکه بوده است، که بر اساس برآوردهای صورت گرفته این مقدار در سال
2020 به 90.59 میلیون بشکه رسیده، که نشان از رشد منفی 9.11 درصدی می دهد. همانطور که بیان شد، آمارها حکایت از کاهش رشد اقتصادی جهان دارد که بخشی از آن ناشی از شیوع بیماری کرونا، و بخشی دیگر نیز ناشی از جنگ تجاری بین چین و ایالات متحده، و ایجاد نااطمینانی در اقتصاد جهانی می باشد. همین امر باعث کاهش تقاضای جهانی برای نفت از سوی کشورهای عمدتا صنعتی جهان می شود. با کاهش تقاضا، و فزونی عرضه بر تقاضای نفت، قیمت این کالای استراتژیک نیز
کاهش می یابد.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که میزان عرضه نفت از تقاضا بیشتر شده است؛ پیشرفت در تکنولوژی استخراج نفت شیل که هزینه تمام شده تولید را کاهش می‌دهد، افزایش تعداد چاه‌های حفر شده برای نفت شیل، رقابت شدید برای حفظ سهم بازار از سوی تولیدکنندگان اوپک و غیر اوپک و حرکت به سوی استفاده بیشتر از انرژی های غیر فسیلی، همگی نشان از این دارد که حتی در دوران پسا کرونا، و در بلندمدت نیز یازار نفت با مازاد عرضه روبه رو خواهد بود، و سهم تقاضای نفت از سبد انرژی جهان کاهش خواهد یافت، اما این سهم به صفر نمی رسد.
با توجه به آنچه بیان شد و مطابق آمارها وارد دوران فرآوانی نفت، یا دوران نفت ارزان شده ایم که کاهش قیمت نفت در سطح جهانی را به دنبال خواهد داشت؛ بطوریکه اگر اوپک تولید را جهت جلوگیری از پایین آمدن قیمت کاهش دهد، سهم بازار خود را در مقابل کشورهای غیر اوپک از دست می‌دهد، و اگر سطح تولید را حفظ کند، با کاهش قیمت نفت به دلیل مازاد عرضه روبه رو خواهد بود.
اقتصاد ایران نیز از وضعیت موجود در بازار نفت تاثیر گرفته، از این رو توجه بیشتر به صنعت پتروشیمی می تواند با تنوع بخشی به سبد صادراتی کشور، می تواند یکی از منابع مناسب برای درآمدهای ارزی باشد.
همچنین تزریق گاز به میادبن، به دلیل دسترسی آسان و ارزان بودن این منبع انرژی در ایران، می تواند یکی از بهترین روش ها جهت افزایش ضریب بازیافت میادین نفتی کشور باشد.
از سویی با توجه به کاهش سهم انرژی های فسیلی در سبد انرژی جهان، و کاهش قیمت نفت به دلیل مازاد عرضه، پیشنهاد می شود سیاست هایی در جهت حمایت از گسترش انرژی های تجدید پذیر اتخاذ شود./