به گزارش آسیانیوز ایران ؛ با آغاز جنگ جهانی دوم، ایران به دلیل موقعیت استراتژیک خود به اشغال متفقین درآمد. اتحاد جماهیر شوروی شمال ایران را تحت کنترل گرفت و خروج رضاشاه از قدرت زمینه را برای تحولات سیاسی حساس فراهم کرد. این اشغال منجر به ضعف دولت مرکزی و نفوذ شوروی در مناطق شمالی ایران شد.
در چنین فضایی، تیرماه ۱۳۲۴ فرمان حزب کمونیست شوروی برای تشکیل حرکتی تجزیه‌طلبانه در آذربایجان صادر شد و سید جعفر پیشه‌وری، سیاستمدار و روزنامه‌نگار ایرانی، به رهبری فرقه دموکرات منصوب گردید.
میرجعفر جوادزاده مشهور به سیدجعفر پیشه‌وری (۱۲۷۲–۱۳۲۶) سیاستمدار، روزنامه‌نگار و انقلابی کمونیست ایرانی بود. او نخست‌وزیر حکومت خودمختار آذربایجان، مؤسس فرقه دموکرات آذربایجان و کمیسر امور داخله جمهوری شورایی گیلان بود.
فرقه دموکرات آذربایجان و آغاز بحران
فرقه دموکرات، با حمایت شوروی و ارتش سرخ، اصلاحات ارضی و ملی‌سازی منابع را آغاز کرد. این اقدامات ظاهراً در راستای منافع مردم بود، اما وابستگی عمیق اين فرقه به شوروی و دستورپذیری آن از کرملین، بحران جدی سیاسی و اجتماعی ایجاد کرد.
شبه‌نظامیان فرقه، به فرماندهی غلام یحیی دانشیان، پادگان‌های ارتش و مراکز حکومتی آذربایجان را تصرف کردند و تا زنجان پیشروی کردند. با این حال، مردم آذربایجان به دلیل علاقه به هویت ایرانی و باورهای مذهبی، از فرقه پیشه‌وری حمایت نکردند.
حمله ارتش شوروی و انگلیس به ایران ۱۳۲۰
دیپلماسی احمد قوام و خروج شوروی از ایران
محمدرضا پهلوی که قادر به مدیریت بحران نبود، دولت را به احمد قوام سپرد. قوام با درایت سیاسی، برخی از وزارت‌خانه‌ها را به توده‌ای‌ها واگذار کرد تا اعتماد مسکو را جلب کند.
او در دیدار با استالین، وعده امتیاز نفت شمال را مطرح کرد. اگرچه استالین در ابتدا مخالفت کرد، اما فشارهای آمریکا منجر به امضای قراردادی در فروردین ۱۳۲۵ شد که خروج نیروهای شوروی از ایران را تضمین کرد.
با خروج نیروهای شوروی، ارتش ایران در اول آذرماه همان سال عملیات بازپس‌گیری آذربایجان را آغاز کرد.
سواره نظام ارتش ایران به فرماندهی محمدرضا پهلوی در آذربایجان ۲۱ آذر ۱۳۲۴
نبرد قافلانکوه و شکست فرقه دموکرات
در ۱۸ آذر ۱۳۲۵، نبردی سنگین در قافلانکوه میان ارتش ایران و نیروهای مسلح فرقه دموکرات به وقوع پیوست. این نبرد با پیروزی قاطع ارتش ایران به پایان رسید و مقاومت نیروهای غلام یحیی دانشیان شکسته شد.
پیشه‌وری و سایر رهبران فرقه که شکست را حتمی می‌دیدند، به همراه ۳۰ هزار نفر از طرفدارانشان به باکو پناه بردند.
بازگشت آذربایجان به ایران
در ۲۱ آذر ۱۳۲۵، ارتش ایران وارد تبریز شد و با استقبال گرم مردم مذهبی و وطن‌دوست این شهر روبه‌رو گردید. این روز به‌عنوان «روز نجات آذربایجان» در تاریخ ایران ثبت شد.
سرنوشت پیشه‌وری و رهبران فرقه دموکرات
جعفر پیشه‌وری که به باکو پناه برده بود، در سانحه‌ای رانندگی که به دستور میرجعفر باقروف طراحی شده بود، کشته شد. باقروف نیز پس از مرگ استالین و به قدرت رسیدن خروشچف، به دلیل جنایات خود اعدام گردید.
جمعی از اعضای فرقه‌ی به اصطلاح دموکرات ، همراه با تصویری از استالین
پیامدهای داخلی و بین‌المللی نجات آذربایجان
این رویداد نشان‌دهنده اراده ملی برای حفظ تمامیت ارضی ایران بود. مردم آذربایجان با مقاومت در برابر تجزیه‌طلبان و استقبال از ارتش، نقش مهمی در این پیروزی ایفا کردند.
در عرصه بین‌المللی، این ماجرا به‌عنوان یکی از نخستین بحران‌های جنگ سرد شناخته می‌شود. خروج شوروی از ایران، پیام مهمی به جهان داد که ایران قادر است در برابر فشارهای خارجی ایستادگی کند.
وحدت ملی و همبستگی مردم ایران؛ درس‌هایی از تاریخ
روز نجات آذربایجان، نمادی از وحدت ملی و همبستگی مردم ایران است. این رویداد نشان داد که تعامل دیپلماتیک و مدیریت هوشمندانه می‌تواند بحران‌های بزرگ را حل کند.