دوناتلو؛ مجسمه ساز خلاق دوره رنسانس

دوناتلو با نام کامل Donato di Niccolò di Betto Bardi در سال 1386 میلادی در فلورانس ایتالیا زاده و در سال 1466 در همانجا وفات یافت. او یکی از استادان مجسمه ساز (بویژه در خلق مجسمه های مرمر و برنزی) و یکی از برجسته ترین هنرمندان ایتالیایی دوره رنسانس است. اگرچه مطالب زیادی در مورد زندگی و حرفه هنری دوناتلو می دانیم، اما اطلاعاتی که در مورد شخصیت وی در دست داریم، چندان معتبر و قابل استناد بنظر نمی رسند.

او هرگز ازدواج نکرد و به نظر می رسد که سلیقه و طبع هنری ساده ای داشت. حامیان او غالبا او را به عنوان شخصیتی که برایش مشکل بود با قوانین دست و پاگیر انجمن ها و اتحادیه های صنعت گران (Craftsmen) زمان خودش همرنگ و همراه شود، می شناختند. در این خصوص، دوناتلو تا اندازه ای خواستار آزادی در خلق و بیان هنری بود که ورای قوانین صنف صنعت گران زمان حیاتش بود. اگرچه کمی با فلسفه نوپای اومانیسم (انسان مداری) که در دوران رنسانس شکل گرفت و بعدها پایه ای برای جریانات مدرنیستی در هنر پس از قرن هجدهم شد، آشنا بود و تعدادی از اومانیستهای زمان خودش را می شناخت؛ ولی او یک متفکر و فیلسوف نبود. اومانیستهایی که او را می شناختند، او را بیشتر مجذوب و خبره در هنر باستانی و کهن می دانستند.

در این خصوص، کتیبه ها و امضا های روی آثارش گویای اولین نمونه های احیای حروف دوره کلاسیک رم باستان هستند. جالب توجه است که دانش عمیق و گسترده دوناتلو از هنر پیکر تراشی دوران باستان بسیار فراتر از هنرمندان زمان خودش بود. آثار دوناتلو ملهم از عناصر بصری دوران کهن اند که او در آنها با جسارت زیادی تغییراتی اعمال می کرد.

شروع زندگی هنری دوناتلو چندان مشخص نیست. ولی به نظر می رسد که او فن و هنر سنگ تراشی را از یکی از مجسمه سازان بنام دوومو (Duomo) که در کلیسای جامع فلورانس کار می کرد، در حدود سال 1400 میلادی فرا گرفته است. متعاقباً و در خلال سالهای 1404 تا 1407 میلادی، دوناتلو در کلاسها و ورک شاپهای Lorenzo Ghiberti - یکی از مجسمه سازان برنز کار که در سال 1402 جایزه رقابت طراحی دربهای Baptistery (بنایی مذهبی و بخشی از کلیسای جامع سانتا ماریا دل فیوره در فلورانس) را برده بود - شرکت کرد.

آثار اولیه دوناتلو همانند مجسمه مرمر داوود (تصویر 1) تا اندازه ای متاثر از سبک و دانش استادش Ghiberti است که از طرفداران سبک بین المللی گوتیک که مشخصه آن توازن، ظرافت و خطوط منحنی نرم است که قویا از هنر شمال اروپا نشات گرفته بود. اگرچه، دوناتلو مجسمه مرمر داوود را از ابتدا به نیت کلیسای جامع فلورانس خلق کرد، ولی این مجسمه در سال 1416 به ساختمان شهر در Palazzo Vecchio نقل مکان یافت.

اگرچه این تندیس یکی از آثار شاخص در قرن پانزدهم محسوب می شد، در قرن شانزدهم میلادی مجسمه مرمر داوود دوناتلو تحت شعاع مجسمه غول پیکر داوودِ پیکر تراش برجسته، میکل آنژ، (تصویر 2) قرار گرفت. از دیگر آثار اولیه دوناتلو که آنها نیز تا حدی متاثر از سبک گوتیک (هنر شمال اروپا) هستند، می توان به مجسمه های مرمر St. John the Evangelist که بین سالهای 1408 تا 1415 و برای سر در کلیسای جامع فلورانس (تصویر 3) ساخته شد و یک تندیس چوبی تصلیب عیسی مسیح (ع) که بین سالهای 1406 تا 1408 برای کلیسای Santa Croce ساخته شد (تصویر 4)، اشاره کرد.

تصویر 1: دوناتلو، مجسمه مرمر داوود - فلورانس

تصویر 2: میکل آنژ، سر مجسمه داوود

تصویر 3: دوناتلو، St. John the Evangelist – مجسمه مرمر ساخته شده برای سردر کلیسای جامع فلورانس

تصویر 4: دوناتلو، تندیس چوبی تصلیب عیسی مسیح (ع) - کلیسای Santa Croce در فلورانس

از میان آثار دوناتلو که پس از تجربیات اولیه ذکر شده خلق شده اند و نشانگر تبحر و پختگی هنرش می باشند می توان به دو مجسمه مرمر St. Mark و St. George که برای نمای خارجی کلیسای Florentine ساخته شده (تصاویر5 و 6) و در سال 1415 تکمیل شده اند، اشاره کرد. در این آثار برای اولین بار از زمان، و مشابه با، هنر عصر کلاسیک باستان Classical antiquity و در تقابل با هنر قرون وسطی؛ اندام انسان به شکل پیکره و ارگانیسمی مستقل، عملکردی و خود محور (در اندازه، تناسبات و اشکال واقعی) به نمایش گذاشته شده که بازتابی از دیدگاه و فلسفه اومانیستی است که در دوره رنسانس متبلور شده بود.

مضاف بر این، در این آثار شخصیت انسان بطور بارزی ارزش واقعی خود انسان (انسان ناسوتی یا زمینی) را بیان و نشان می دهد. این خصوصیات اومانیستی بطور بارز تری در پنج مجسمه پیامبران که دوناتلو آنها را در سال 1416 برای برج زنگ کلیسای جامع فلورانس آغاز کرد، مشاهده می شوند. این تندیس ها مجموعه ای از پیامبران بدون ریش و ریش دار هستند. از میان این آثار می توان به مجموعه ای از مجسمه های حضرت ابراهیم و اسحاق که دوناتلو آنها را برای طاقچه های شرقی کلیسا خلق کرد، اشاره کرد. از میان تندیس هایی که دوناتلو برای طاقچه های برج زنگ کلیسای فلورانس خلق کرد، Zuccone (تصویر 7) بیشتر از همه نماینده ظرافت و استادی دوناتلو است که یکی از شاهکار های این هنرمند نیز محسوب می شود.

ظاهر همه این مجسمه ها، بیش از هر چیز دیگر بیانگر و حامل مشخصه های فردی هستند که ملهم از تندیس های پرتره ای نیم تنه رم باستان بوده و هنر دوره کلاسیک رم باستان را با خوانش و دیدگاهی نوین و ناسوتی شده (در ارتباط با نگرش انسان مداری - اومانیسم) بیان و نمایش می دهند.

تصویر 5: دوناتلو، مجسمه مرمر St. Mark - کلیسای فلورنتاین

تصویر 6: دوناتلو، مجسمه مرمر St. George - کلیسای فلورنتاین

تصویر 7: دوناتلو، مجسمه Zuccone - کلیسای فلورانس

دوناتلو در ادامه تجربیات هنری اش در دهه های 1420 و 1430 میلادی، امکانات گسترده تری را در راستای تکنیک مجسمه سازی با سنگ مرمر کشف و توسعه داد. از میان آثار شاخص و قابل توجه این دوره او می توان به نقش برجسته The Ascension, with Christ Giving the Keys to St. Peter اشاره کرد (تصویر 8) که آنچنان زیبا، ماهرانه و ظریف تراشیده شده که کمال زیبایی آن را تنها می توان در پرتو قوی نور تشخیص داد. از دیگر آثار نقش برجسته دوناتلو که در خلال سالهای 1434 تا 1437 ساخته شده، گچبری آرک شکلی است که در زیر گنبد مقدس و قدیمی سن لورنزو در فلورانس ساخته شده که در پس زمینه آن مناظری از زندگی St. John the Evangelist نقاشی شده است. در این اثر، دوناتلو برای تسهیل در تشخیص اثر که در فاصله نسبتا دوری از مخاطب قرار دارد، عنصر رنگ را هم به اثرش افزوده است.

تصویر 8: دوناتلو، نقش برجسته The Ascension, with Christ Giving the Keys to St. Peter

علاوه بر تجربیات فراوان دوناتلو در مجسمه سازی با سنگ مرمر، او با برنز نیز آثار شاخص زیادی خلق کرد. در این خصوص بسیاری او را به عنوان یک مجسمه ساز بزرگ برنز کار می شناسند. از آثار برنز اولیه دوناتلو می توان به تندیسی از St. Louis of Toulouse که در حدود سال 1423 در اندازه واقعی برای طاقچه کلیسای Orsanmichele خلق شده، اشاره کرد (تصویر 9). اگرچه در این تندیس، ردایی اندام فیگور را کاملا پوشانده، اما تمام تناسبات دقیق اندام انسان کاملا مشهود است.

دوناتلو نه تنها مجسمه های زیادی را خلق کرد، بلکه طاقچه ها و چهارچوبهای کلیسا های زیادی را نیز ساخته است. این طاقچه ها اولین نمونه های سبک معماری جدید رنسانسی هستند که معمار ایتالیایی Filippo Brunelleschi (1377-1466) پایه گذار آن بود. در این سبک دیگر تمام فرمهای بجا مانده از سبک گوتیک نیز بطور کامل حذف شده اند. قابل ذکر است که دوناتلو به تنهایی قادر به خلق این آثار نبود و در برخی کارهای این دوره Michelozzo، پیکر تراش و معماری که دوناتلو با او همکاری می کرد، به احتمال زیاد به او کمک کرده است. در این همکاری دو نفره، Michelozzo غالبا مسئوول ساخت قسمت چهار چوب معماری و مجسمه های تزیینی و دوناتلو مسئولیت مجسمه های برنزی را به عهده داشته است.

از این جهت آثاری که دوناتلو با همکاری Michelozzo انجام داده قرابت زیادی با سبک معماری Brunelleschi دارند و بنابراین بطور شاخصی از آثاری که دوناتلو به تنهایی در دهه 1430 میلادی ساخته متمایزند. آثاری که دوناتلو به تنهایی خلق کرده مبرا از تزیینات ارتودکسی هستند که برگرفته از فرمها و هنر کلاسیک باستان، قرون وسطی اند.

این آثار ضد سبک معماری Brunelleschian هستند و در آن مرز بین عناصر معماری و مجسمه سازی تقریبا از بین رفته و نامشخص است. در این خصوص، هر دو اثر پرستشگاه در کلیسای Santa Croce در فلورانس (تصویر 10) و Cantoria در کلیسای جامع Duomo در میلان (تصویر 11) بطور شاخصی از هنر باستان رم که محصول اقامت دوناتلو در رم (1433-1430) بوده، نشات گرفته اند. شایان ذکر است که سرپیچی و فاصله گرفتن دوناتلو از سبک و اصول معماری Brunelleschi به حدی بود که موجبات جدایی و پایان همکاری او با دوست قدیمی اش Michelozzo نیز شد که بعد ها نیز هیچ گاه این اختلاف از بین نرفت.


تصویر 9: دوناتلو، مجسمه برنزی St. Louis of Toulouse – کلیسای Orsanmichele در فلورانس

تصویر 10: دوناتلو، پرستشگاه - کلیسای Santa Croce در فلورانس

تصویر 11: دوناتلو، سکوی خطابهCantoria – کلیسای جامع Duomo در میلان

دوناتلو در خلال همکاری اش با Michelozzo، مجسمه هایی – بویژه با برنز – برای بنای مذهبی San Giovanni در شهرSiena ساخت. از میان اولین نمونه های این دسته از آثار می توان به Feast of Herod اشاره کرد که در خلال سالهای 1423 تا 1427 ساخته شد (تصویر 12). در این اثر دوناتلو برای اولین بار از قوانین پرسپکتیو خطی، که معمار ایتالیایی Brunelleschi چند سال قبل به تازگی کشف و معرفی کرده بود، برای نمایش عناصر در پس زمینه طرح معماری استفاده کرده است.

دوناتلو همچنین برای این مجموعه دو مجسمه کوچک خلق کرد. این مجسمه های زیبا شامل فرشتگان، باکره گان و سه فرشته آسمانی که بصورت بچه های بالدار ظاهر شده اند، می باشند. تجربیات فراوانی که دوناتلو در ساخت این آثار بدست آورد زمینه ساز ساخت اثر برجسته او، مجسمه داوود، شد.

مجسمه داوود از این لحاظ که اولین تندیس ایستاده و برهنه در مقیاسی بزرگ از دوره رنسانس می باشد، از اهمیت والایی برخوردار است. این اثر، به لطف تناسب بی نظیرش، بدون هیچ وابستگی به معماری پیرامونی، به عنوان اثر هنری مستقل از معماری ارزشمند است. تناسب و هماهنگی والای این مجسمه، این اثر را در زمره بهترین آثار کلاسیک دوناتلو (شاخص ترین اثری که تمام ویژگی های هنر دوناتلو را داراست) قرار داده است.

 تصویر 12: دوناتلو، نقش برجسته Feast of Herod – بنای مذهبی San Giovanni

در سال 1443، زمانیکه دوناتلو کار طراحی دو درب برنزی برای کلیسای جامع را آغاز کرده بود، برای ساخت یک مجسمه برنزی از یک سوارکار فرمانده برجسته ارتش ونیزی (تصویر 13) بنام Erasmo da Narmi معروف به Gattamelata که اخیرا فوت کرده بود به شهر Padua ایتالیا رفت. ساخت چنین مجسمه ای در آن زمان بی سابقه و جنجال بر انگیز بود. چرا که ساخت بنا های یادبود برنزی در قامت یک سواره نظام از زمان امپراطوری رم باستان در انحصار و حق ویژه حاکمان بود. اجرای این اثر با کمی تاخیر همراه شد. دوناتلو بیشتر کار روی این اثر را بین سالهای 1447 تا 1450 به پایان برد. ولی این مجسمه تا سال 1453 روی پایه اش قرار نگرفت. این تندیس، Gattamelata را در جامه ای شبه کلاسیک زره پوش نشان می دهد (تصویر 13) که به آرامی بر روی اسب سوار شده و باتون فرماندهی (چوبی که فرماندهان آن زمان به همراه داشتند) در دست راستش که بالا آمده، قرار دارد. سر این تندیس (تصویر 14) یک پرتره تمام عیار و ایده آل است که بیانگر قدرت تعقل، نجابت و اشراف زادگی یک رࣳمی است. این مجسمه که باید آن را به عنوان تنها نمونه احیا شده از دوران رم باستان و از نیا کان این نوع از تندیس ها محسوب کرد، از محبوبیت خاصی برخوردار شد، تا جاییکه شاه شهر ناپل از دوناتلو خواست که مجسمه ای مشابه دیگری برای او بسازد.

تصویر 13: دوناتلو، گاتاملاتا Gattamelata – (1447 – 1450)


تصویر 14: دوناتلو، گاتاملاتا Gattamelata – (1447 – 1450)

در اوایل دهه 1450، دوناتلو آثار مهم و برجسته ای را همچون مصلوبی برنزی (تصویر 15) و یک محراب بلند (تصویر 16) که در قرن پانزدهم در اروپا همتایی نداشتند را برای کلیسای سن آنتونیو در شهر Paduan ساخت. طرح تزیین شده معماری این سازه مرمری و سنگ آهکی شامل هفت مجسمه برنزی (در اندازه واقعی اندام انسان)، 21 مجسمه برجسته در ابعاد مختلف و یک نقش برجسته بزرگ آهکی بنام Entombment of Christ است. از میان آثار نقش برجسته (کنده کاری شده)، چهار معجزه St. Anthony ظریف ترین و بهترین اثر (تصویر 17) از این مجموعه اند. این آثار برجسته که گاهی هریک مشتمل بر بیش از یکصد چهره و فیگور انسا نی اند، گواه استادی دوناتلو در ترکیب بندی فوق العاده قوی عناصر متباین و متعدد در وحدت و هماهنگی با یکدیگراست.


تصویر 15: دوناتلو، تصلیب برنزی حضرت مسیح (ع) – کلیسای سن آنتونیو در شهر Paduan

تصویر 16: دوناتلو، محرابی بلند در کلیسای سن آنتونیو در شهر Paduan


تصویر 17: دوناتلو، Four Miracles of St. Anthony

بنظر می رسد که دوناتلو در خلال سالهای 1450 تا 1455 در Padua با مشکلاتی شخصی (پریشان حالی یا بیماری) دست و پنجه نرم می کرده که ریتم تولید آثار او را در این دوره کاهش داده است. در این خصوص فیزیک دان ایتالیایی، جیووانی چلینی، اشاره کرده که دوناتلو در این دوره بر بیماری یا مشکل شخصی اش غلبه کرده است.

وی در خلال سالهای 1450 و 1455 تنها موفق به ساخت دو اثر شد: مجسمه ای چوبی از St. John the Baptist در کلیسای سانتا ماریا در ونیز (تصاویر 18 و 19) که کمی پیش از بازگشتش به فلورانس آن را ساخت و یک مجسمه خارق العاده دیگر از St. Mary Magdalene برای تعمید گاه فلورانس (تصویر 20). هر دو این فیگور ها بخوبی موید تغییری فاحش در دیدگاه هنری دوناتلو هستند. در هر دو اثر، اندام های سترگ و قدرتمند مجسمه های پیشین به اندامی نحیف، پژمرده و محزون تبدیل شده اند. در این آثار دوناتلو گویی با دیدی بیانگرا (اکسپرسیو) تنش احساسی سوژه هایش را در اندام این تندیسها بصورتی اغراق آمیز نمایان ساخته است. جالب توجه اینکه زمانی که مجسمه Magdalene در سال 1966 توسط سیلی که در فلورانس آمده بود، صدمه دید؛ در حین ترمیم این تندیس، سطوح اصلی نقاشی شده توسط دوناتلو بر روی اثر (همچون رنگ گوشت بدن و قسمتهای براق طلایی روشن در موهای قدیس) نمایان شدند.


تصویر 18: دوناتلو، تندیس چوبی St. John the Baptist – کلیسای سانتا ماریا در ونیز


تصویر 19: دوناتلو، سر تندیس چوبی St. John the Baptist – کلیسای سانتا ماریا در ونیز


تصویر 20: دوناتلو، تندیس چوبی St. Mary Magdalene – تعمید گاه فلورانس

در زمان غیبت دوناتلو در فلورانس، نسل جدیدی از مجسمه سازان که غالبا متمایل به کار با مرمر بودند در فلورانس پا به میدان گذاشتند. در این زمان، مجسمه های چوبی دوناتلو برای این نسل جدید از مجسمه سازان غریب و شوک آور بودند. شایان ذکر است که بخاطر دوری دوناتلو از فلورانس، بسیاری از آثار برجسته او در خارج از فلورانس به او سفارش داده شده و خلق شده اند. از میان آثار دوره متأخر دوناتلو می توان به مجموعه مجسمه های برنزی Judith and Holofernes (تصویر21) و St. John the Baptist (تصویر 22) که برای کلیسای جامع شهر Siena ساخته شده اند؛ اشاره کرد. آخرین سالهای زندگی دوناتلو صرف طراحی و ساخت منبر یا سکوی خطابه دوقلوی برنزی برای کلیسای سن لورنزو در فلورانس شد. این سکوی خطابه که بر روی آن تندیس های برجسته کار شده است، یکی از معنوی ترین و پیچیده ترین آثار دوناتلو محسوب می شود. بخش هایی از این اثر بخاطر مرگ دوناتلو ناتمام باقی ماند و هنرمندان دیگری آن را تکمیل کردند./

تصویر 21: دوناتلو، مجسمه برنزی Judith and Holofernes  – کلیسای جامع شهر Siena

تصویر 22: دوناتلو، مجسمه برنزی St. John the Baptist – کلیسای جامع شهر Siena

 دوناتلو؛ مجسمه ساز خلاق دوره رنسانس – علی فلاح زاده (دکترای پژوهش هنر) – مهر 99