آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی
هنری:
سده
مانند جشن مهرگان یکی از رویدادهای تاریخی ایران باستان است که ریشه در فرهنگ
زرتشتیان دارد اما چرا نام این جشن این‌طور انتخاب شده؟ برخی دانشمندان معتقدند
سده از کلمه صد گرفته شده است و برخی دیگر می‌گویند چون این رویداد در صدمین روز
زمستان (معادل ۱ آبان تا ۱۰ بهمن یا پایان چله بزرگ زمستان)
برگزار می شود.
جشن سده چیست؟
جشن
سده ۱۴۰۳ در شب دهم بهمن برگزار می‌شود؛ زیرا این تاریخ
معادل با سی‌صد و شانزدهمین روز از تقویم خورشیدی در نظر گرفته می‌شود.قدمت این
جشن به پیش از پیدایش نوروز برمی‌گردد و برای پاسداری و حفاظت از آتش این روز را
جشن می‌گیرند. این رخداد در شهرهای مختلفی مثل کرمان، یزد، شیراز و تهران برگزار
می‌شود و شاید جالب باشد که بدانید جشن سده کرمان در فهرست میراث فرهنگی یونسکو و
فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.
جشن سده از مهم‌ترین جشن‌های زرتشتیان جهان است که در
تاریخ دهم بهمن ماه یا «آبان روز از بهمن ماه» برگزار می‌شود. در این جشن زرتشتیان
به ستایش اهورامزدا و پایکوبی می‌پردازند و همراه با آن، عده‌ای نیز به نواختن ساز
مشغول می‌شوند. در این جشن باستانی خواندن شاهنامه و نقالی نیز رواج دارد. جشن سده
در گذشته به‌همراه جشن‌های نوروز و مهرگان، از مهم‌ترین مراسم در ایران باستان
بوده است؛ گرچه امروزه این مراسم را با گستردگی قدیم برگزار نمی‌کنند، برای
زرتشتیان در همه نقاط جهان، این جشن اهمیت خود را حفظ کرده است.
در دهمین روز یا آبان روز از بهمن ماه با افروختن هیزمی که
مردمان، از پگاه بر بام خانه خود یا بر بلندی کوهستان گرد آورده‌اند، جشن سده آغاز
می‌شود. در اشارات تاریخی این جشن همیشه به شکل دست جمعی و با گردهمایی همه مردمان
شهر و محله و روستا در یکجا و با برپایی یک آتش بزرگ برگزار می شده است. مردمان در
گردآوردن هیزم با یکدیگر مشارکت میکنند و بدین ترتیب جشن سده، جشن همکاری و
همبستگی مردمان است. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و
اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و آمریکا (کالیفرنیا)
و استرالیا با گردآمدن در یک نقطه از شهر یا روستا در کنار هم آتشی بسیار بزرگ می‌افروزند
و به نیایش خوانی و سرودخوانی و پایکوبی می‌پردازند.
جشن سده را با نام جشن آتش یا جشن زمستان نیز می‌شناسند و در بعضی
نقاط کشور از این جشن با نام «سده سوزی» یاد می‌شود. مهم‌ترین نشانه جشن سده، آتش
است و زرتشتیان آتش را به نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا برپا و همگی در جمع کردن
هیزم برای روشن کردن آن، مشارکت میکنند. آتش نقش قابل‌توجهی در تمام جشن‌ها و
مراسم زرتشتیان دارد و پیروان این دین احترام زیادی برای آن قائل هستند. از دیگر
مشخصه‌های برگزاری جشن سده، جمع شدن زرتشتیان در کنار هم و نزدیکی افراد به یکدیگر
است. در گذشته بر فراز بام خانه‌ها و در نقاط بلند شهر و روستا آتش روشن و این جشن
را با شادی و رقص برگزار می‌کردند.
در زمان اجرای مراسم جشن سده، موبدان و روحانیان زرتشت، گاتها
را می‌خوانند و به دعا و نیایش مشغول می‌شوند. اجرای رقص‌های آیینی و سرودهای ملی
نیز بخشی دیگر از رسوم مربوط به جشن سده را تشکیل می‌دهند. برای شرکت افراد مختلف
با دین‌های متفاوت در این جشن محدودیتی وجود ندارد؛ اما رعایت سنت‌های متداول
زرتشتیان در زمان برپایی آیین مذهبی آنها، احترام به عقاید زرتشتیان و از ملزومات
است.
یکی دیگر از دلایل گرامی‌داشت این شب این است که ایرانیان
دو ماه میانی زمستان را، همان دی و بهمن را، بسیار سخت و هنگام نیرومند گشتن
اهریمن می‌دانستند و برای پایان یافتن این دوماه نیایش‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند.
از شب چله که چله بزرگ نیز نامیده می‌شد و در آن مهر برای مبارزه با اهریمن دوباره
زاده شده بود تا شب دهم بهمن ماه که جشن سده و چله کوچک نامیده می‌شد برابر ۴۰ روز است. و به سبب اینکه آتش
(مظهر گرما و نور و زندگی) در روز سده کشف شده بود و وسیله دیگری برای مبارزه با
اهریمن و بنا بر آیین باعث روشنایی شب مانند روز شد از شب چله کوچک تا اول اسفند ۲۰ روز و ۲۰ شب (جمعاً چهل شب و روز)
است. و برخی گفته‌اند که این تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و
ارتفاع غلات است.
بنا
بر روایت دیگر، از تاریخ جشن سده تا زمان برداشت غلات، ۱۰۰ روز طول می‌کشیده است و
به همین دلیل در این تاریخ جشن سده را برگزار می‌کردند. در آثار باقی مانده از
ابوریحان بیرونی نیز به ارتباط بین جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره شده است؛ اما بعضی
از مورخان معتقد هستند که ارتباطی بین نام‌گذاری جشن سده به این نام با عدد ۱۰۰ وجود ندارد. بنابر نظر
این دسته از تاریخ‌شناسان، سده در زبان اوستایی معنی برآمدن خورشید و طلوع کردن می‌دهد
و چون در روز دهم بهمن، چله بزرگ تمام می‌شود، زمین رو به گرم شدن و زایش خواهد
رفت؛ بنابراین ایرانیان باستان پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک را در این روز با
جشن سده برگزار می‌کردند و با برپایی آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن بهار را نوید
می‌دادند.
از
سوی دیگر، از زمان‌های کهن تا به امروز عدد ۴۰ برای ایرانیان مقدس بوده
و شب یلدا نیز که شب زایش ایزد مهر قلمداد می‌شود، از مهم‌ترین رویدادهای ایران
باستان به شمار می‌رفته است. بنابر نظریه دیگری، روز دهم بهمن‌ماه چهل روز پس از
شب یلدا (۳۰ آذر) و متقارن با چهل‌روزگی ایزد مهر است؛ بنابراین این دسته‌ای از تاریخ پژوهان، فلسفه برگزاری جشن
سده را چهل‌روزگی مهر یا خورشید می‌دانند.
مهرداد
بهار در کتاب «پژوهشی در فرهنگ ایران» و رضا مرادی غیاث‌آبادی در کتاب
«نوروزنامه»، بر این باورند که سَدَه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن
است و ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد. عدد «سد» به شکل «صد» معرب
شده‌است در حالیکه واژه «سده» به شکل «سذق» معرب شده‌است.
آیین جشن سده زرتشتیان
برای
برگزاری این رویداد، هیزم‌ها را از روزهای قبل در مرکز محل جشن جمع میکنند و
موبدان زرتشتی که دهان خود را با دستمالی سفید رنگ پوشانده‌اند و مشعل در دست
دارند، مراسم را اجرا میکنند و فلسفه این کار به اعتقادی مبنی بر پاک بودن آتش و
آلوده بودن نفس آدمی برمی‌گردد. لباس حضار باید حتما سفید باشد و طی مراسم سه دور
به دور آتش بگردند و متن اوستا را بخوانند؛ سپس هیزم‌ها را به آتش می‌کشند و رقص و
پایکوبی آغاز می‌شود.
جشن سده کرمان
سال‌های
گذشته جشن سده به صورت عمومی برگزار می‌شد اما امسال این رویداد در آتشکده
زرتشتیان اجرا می‌شود و به جز زرتشتیان، حضور عموم افراد ممکن نیست و می‌توانند به
تماشای پخش آنلاین جشن سده بنشینند.
جشن سده در تهران و یزد
هر
ساله شاهد برگزاری جشن سده در تهران و یزد هستیم و نکته قابل توجه این است که نحوه
برگزاری این رویداد در شهرهای مختلف، یکسان خواهد بود. همچنین جشن سده یزد و تهران
هم مانند کرمان امسال به صورت خصوصی و فقط برای زرتشتیان برگزار خواهد شد. حدود دو سال پیش ایران و
تاجیکستان جشن سده را به طور مشترک در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو ثبت
کردند. این روزها این جشن در ایران و تاجیکستان در حال برگزاری است، اما آنچه در
ایران برپا می‌شود، کجاست و آنچه در تاجیکستان دیده می‌شود، کجا؟!
جشن سده یک جشن باستانی ایرانی است که در بعضی
افسانه‌ها آن را جشنی برای پیدایش آتش می‌دانند، گرچه روایت‌های دیگری مانند
پیروزی فریدون بر ضحاک یا چند افسانه دیگر را هم به عنوان خاستگاه جشن سده نقل میکنند.
این آیین در شامگاه دهمین روز از ماه بهمن برگزار می‌شده است. هیزمی را که مردم از
چند روز قبل در مرکز شهر یا بر قله کوه جمع کرده‌اند، آتش می‌زدند و جشن آغاز می‌شد.
اکنون دو کشور ایران و تاجیکستان به عنوان خاستگاه این جشن شناخته و
ثبت شده‌اند و هر سال جشن سده در هر دو کشور برپا می‌شود، اما آنچه در تاجیکستان
در روزهای جشن سده رخ می‌دهد با آنچه در ایران اتفاق می‌افتد فرق زیادی دارد.
برافروختن آتش در چند مکان شهر، برگزاری نمایشگاه‌ها و ... بخشی
از جشن بزرگی هستند که چند سالی است در تاجیکستان برگزار می‌شود و مسوولان تاجیک
آن را به عنوان فرصتی برای نمایش فرهنگ خود و حتی جذب گردشگر غنیمت می‌شمارند.
در ایران اما هر سال برگزاری این
جشن کوچکتر و محدودتر شده است؛ به طوری که امسال به گفته متولیان آن، فقط تعداد
اندکی از زرتشتیان در جشن حضور دارند و مردم دیگر حتی اجازه بازدید از جشن را هم
ندارند. تا چند سال قبل تورهای گردشگری اجازه حضور در این جشن را داشتند، اما گویا
اکنون این موضوع هم امکانپذیر نیست که به معنای سوزاندن فرصتی مهم در رواج گردشگری
داخلی و خارجیست. همه اینها در حالی است که مسعود
پزشکیان چندی پیش در سفر به تاجیکستان بر اشتراکات فرهنگی دو کشور تاکید کرد. او
حتی در دیدار با رییس جمهور این کشور به شعرخوانی پرداخت و گفت که در تاجیکستان
احساس غربت نمی‌کند. به نظر می‌رسید بعد از این سفر اقداماتی از سوی دو کشور برای
گسترش روابط فرهنگی صورت بگیرد اما تاکنون در عمل از سوی ایران هیچ اقدامی برای
رواج فرهنگ مشترک ایرانی و تاجیکستانی دیده نمی‌شود.
بهترین و در دسترس‌ترین مثال جشن سده
است. رییس جمهور تاجیکستان اعلام کرده در روزهای جشن سده برای گردشگران ایرانی، برنامه
خوش‌آمد گویی ویژه دارند و قول یک روز هزینه هتل رایگان به حساب ریاست‌جمهوری برای
سده یا نوروز را هم داده اند. تاجیکستان اولین گام را برداشته است اما در ایران ما
گویا قدمی هم به عقب برمی‌داریم! چراکه جشن سده امسال از قبل با محدودیت بیشتری
برگزار شده است!!! آیا صحبت‌های
پزشکیان در تاجیکستان قرار است فقط در حد حرف باقی بماند و خوراکی رسانه‌ای به
عنوان خروجی سفر فراهم کند یا به اشتراکات فرهنگی به معنای واقعی بها داده خواهد
شد؟! آیا جشن سده به عنوان میراث ناملوس مشترک بین ایران و تاجیکستان نمی‌تواند
نمادی از آغاز همکاری دو کشور باشد؟ آیا رییس جمهور در دیدار با مقامات تاجیکستانی
فقط به خواندن چند بیت شعر اکتفا کرد و از آن سفر تجربه‌های مفیدی با خود نیاورد؟
تجربه‌هایی درباره اهمیت دادن به هویت ملی... آن هم در شرایطی که جشن‌های رایج در
کشورهای غربی مانند ولنتاین و هالوین به شدت در میان جوانان ایرانی طرفدار پیدا
کرده است، آیا پرداختن به نسخه‌های وطنی مفیدتر نیست؟! این روزها بازار ایران برای برگزاری جشن ولنتاین آماده می‌شود! آیا
مسوولان نمی‌خواهند جدی‌تر به جایگزینی جشن‌های ایرانی با مدل غربی آن فکر کنند؟ جشن‌هایی مانند ولنتاین و هالوین و... نسل زد را در
ایران به خود جذب کرده‌اند، در این شرایط بها دادن به جشن‌های وطنی منطقی‌تر نیست؟
آیا جایگزینی جشن‌های ایرانی برای جلوگیری از غرب‌زدگی راهگشا نیست؟ ارایه یک
الگوی ایرانی مفیدتر نیست؟
جشن سده در شاهنامه
ایران
باستان نمادها و جشن‌های تاریخی زیادی دارد که در تاریخ به ثبت رسیده‌اند. از جمله نماد فروهر و جشن آذرگان؛ اما یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های
ایرانی که ریشه در فرهنگ زرتشتی دارد، جشن سده است که طبق شاهنامه وقتی که پادشاه
هوشنگ در دل تاریکی شب زمستانی شکارگاه وقتی مار می‌دید، سنگ پرتاب می‌کرد تا آنها
را دور کند. این بین بعضی سنگ‌ها با هم برخورد می‌کردند و جرقه می‌زد. شاهنامه می‌گوید
آتش این‌گونه کشف شد و به همین دلیل جشن سده در ایران باستان اهمیت پیدا کرد و
برای پاسداشت این عنصر حیات‌بخش، برگزار شد.
چند
بیت از شعر فردوسی در شرح داستان به این شرح است:
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو
سنگ
سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده
خورد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد
چون او دگر شهریار
برگزاری جشن سده
برگزاری جشن سده را می توان
به سه دوره ی تاریخی تقسیم کرد:
دوره ی پیش از اسلام، دوره ی بعد
از اسلام، دوره ی کنونی
جشن سده در دوره ی پیش از اسلام
فردوسی
جشن سده را به زمان پادشاهی هوشنگ نسبت می دهد و
ابوریحان بیرونی به فریدون. اما رسمی شدن جشن سده به زمان اردشیر بابکان مقرر می شود،
اما بطور کلی در هیچ یک از اسناد تاریخی به چگونگی شیوه ی جشن سده اشاره ای نشده
است.
جشن سده بعد از اسلام
در این دوره مورخانی چون
بیرونی، بیهقی، گردیزی، مسکویه و... از شیوه ی جشن در دوران پادشاهی غزنویان و
سلجوقیان و خوارزمشاهیان و آل زیار و تا دوران مغول بسیار نوشته اند؛ حتی داستان مرگ مرد آویج را نیز نقل کرده اند (که جشن سده ی باشکوهی ترتیب داد بود و در پایان جشن به دست مخالفان خود به قتل رسید)، اما اخباری
که در زمینه ی برگزاری جشن سده داده اند، مانند هر آگاهی دیگر مربوط به دربار پادشاهان
و امیران است و از آیین های عامه ی مردم و شیوه ی برگزاری سده در میان آنان گزارشی
باز نمانده است. اخبار موجود از این دوره نشانگر
آن است که جشن سده در آن زمان با شکوه تمام برگزار می شده و حتی شاعرانی چون
عنصری، فرخی، منوچهری، عسجدی در توصیف چگونگی و چون و چندی آتش آن داد سخن داده و نیز از
پرندگان و جانورانی که به آتش می انداختند، یاد کرده اند. در اینجا به دو گزارش در این زمینه اشاره
می شود:
گزارش نخست آثار الباقیه ؛
صفحه ی 351:
آتش افروزند تا شر آن "جهنم"
بر طرف گردد و گیاه خوشبو تبخیر می کنند تا مضرات آن را برطرف کنند. در خانه ی ملوک رسم شده که آتش بیافروزند و چون
شعله ور گردد، جانوران وحشی را به آتش می اندازند و مرغ ها در شعله ی آن می پرانند
و در کنار این آتش می نشینند و به لهو و لعب مشغول
می شوند.
گزارش دوم ؛ تاریخ بیهقی ؛ صفحه ی 571 و 572:
امیر(سلطان مسعود غزنوی) فرمود
تا سراپرده بر راه مرو بزدند بر سه فرسنگی لشگرگاه و سده نزدیک بود. اشتران سلطانی
را، و از آن همه لشکر به صحرا بردند و گز کشیدن گرفتند تا سده کرده آید و پس از آن
حرکت کرده آید و گز می آوردند و در صحرایی که جوی آب بزرگ بود، پر از برف می
افکندند تا به بالای فلعتی برآمد و چارطاق ها بساختند از چوب، سخت بلند و آن را به
گز بیاکندند و گز دیگر جمع کردند که سخت بسیار بود و بالای کوهی بر آمده و اَله =( عقاب ) بسیار و کبوتر . و سده فراز آمد. نخست شب امیر بر
لب آن جوی آب که شراعی زده بودند، بنشست و ندیمان و مطربان بیامدند و آتش به هیزم
زدند و پس از آن شنودم که قریب ده فرسنگ فروغ آن آتش بدیده بودند، و کبوتران نفط=
(نفت) اندود بگذاشتند و ددان برف اندود آتش زده دویدن گرفتند و چنان سده ای بود که
دیگر آنچنان ندیده بودم و آن به خرّمی به پایان آمد.
البته باید اشاره کرد رسم هایی از چون سوزاندن کبوتران و
پرندگان و جانوران که در حضور شاهان انجام می گرفته، به هیچ روی بر اساس آیین
زردشتی نیست، چرا که آتش نزد آنان
بسیار گرامی است و در همه ی کتاب های آیینی زردشتیان در مورد پاکیزه نگاهداشتن و
نیالودن آتش به آنان سفارش بسیار شده و هم در اوستا، بخش گاتها آمده است: " ... ای مزدا
نفرین تو به کسانی باد که با آموزش خود مردم را از کردار نیک رویگردان می سازند و به
کسانی که جانوران را با فریاد شادمانه قربانی می نمایند".
جشن سده در دوران کنونی
امروزه نیز جشن سده یا سده
سوزی به صورت پراکنده در بعضی شهر ها و روستاها ی ایران در دهم بهمن ماه برگزار می
شود. در مازندران، لرستان، سیستان و بلوچستان، کشاورزان و روستاییان و چوپان ها
نزدیک غروب ِ یکی از روز های زمستان روی پشت بام، دامنه ی کوه یا کنار کشتزار و
چراگاه آتش می افروزند و بنا بر سنتی دیرین پیرامون آن گرد می آیند، بی آنکه نام
جشن سده بر آن نهند. اما در کرمان و بیشتر شهرهای آن استان جشن سده یا سده سوزی با
شکوه تمام برگزار می شود. در میان چادر نشینان بافت سیرجان سده سوزی چوپانی برگزار
می شود. در یکی از روستاهای جیرفت (آبادی بلوک از دهستان اسماعیلی) شب دهم بهمن
آتش بزرگی به نام آتش سده، با چهل شاخه از درختان هرس شده ی باغ به نشانه ی چهل روز (چله ی بزرگ) در میدان ده بر می افروزند
و از روی آن می پرند و می خوانند :
سده
سده ی دهقانی / چهل کنده ی سوزانی / هنوز گویی زمستانی
سده
سوزی در کرمان غروب روز دهم بهمن ماه برگزار می شود اما کرمانی ها از چند روز قبل
در تدارک آن هستند. از اول بهمن عموم باغداران و مالکان – هر یک به قدر همت و به نسبت ثروت
خود – چند بار هیزم را که از بیابان
ها و کوهپایه های اطراف فراهم شده، به محل جشن سده می آورند. دست فروشان نیز تا روز
نهم بهمن محل گستردن بساط خود را معین می کنند. پیش ترها که سده سوزی در فضای باز
انجام می شد، مردم از بعد از ظهر بلند در اطراف محل افروختن آتش به صورت گروهی فرش
می انداختند و تا فرارسیدن ساعت موعود خود را با گفتگو و دیدار یکدیگر و نوشیدن
چای و خوردن آجیل سرگرم می کردند، اما این روز ها فقط چند ساعت پیش از سده سوزی ،
در خیابان سده اجتماع می کنند. روز دهم بهمن ماه چهره ی شهر عوض می شود. مغازه ها
زودتر بسته می شود. چند ساعت قبل از افروختن آتش زنان زردشتی در آشپز خانه ی بزرگ
باغ " بداق آباد " آش و سیرو می پزند. گرد همایی خانواده ها
در ایوان باغ و خوردن آش و سیرو و آجیل بخشی از مراسم جشن سده است. فروشندگان دوره
گرد در کنار میوه و آشامیدنی در بساط خود، حتما ً باید آجیل ( تخمه ، پسته ، مغز
بادام و فندق) را هم داشته باشند. افزون بر مردم شهر، مردم دیگر هم از حومه و شهرهای نزدیک برای شرکت در سده سوزی می آیند. برزگران
هنگام شرکت در مراسم حتی اگری ک شاخه هیزم هم شده برای خرمن سده می آورند تا با رضای
خاطر مشتی از خاکستر سده را به همراه ببرند و برای شگون و
برکت در کشتزار خود بپاشند. نزدیک غروب دو موبد لاله به دست با لباس سفید، که
پوشاک رسمی روحانیان زردشتی به هنگام اجرای آیین های دینی است – ظاهر می شوند. زمزمه کنان به خرمن سده
نزدیک می گردند و از سمت راست سه بار گرد آن می گردند سپس این خرمن هیزم را با
شعله ی لاله ها – که روشنی آنها از آتشی است که
از آتشکده آورده شده – از چهار سو آتش می زنند. شعله
های آتش ، فروزان و سر کش به آسمان کشیده می شود و همراه آن هلهله و شادمانی مردم در
فضا می پیچد و همه جا سر شار از شور و هیجان می گردد. پس از ساعت ها که شعله ها فرو کش می کند، مردم به ویژه جوان ترها از روی
بوته های آتش می پرند. در قدیم اسب سواران زودتر از مردم خود را به آب و آتش می
زدند و هنر نمایی می کردند. در آخرین ساعت پایانی جشن سده که آتش به خاکستر می نشیند،
مردم پس از گذراندن یک بعد از ظهر شور انگیز و درخشان به خانه های خود باز می
گردند. رسم است که کشاورزان مقداری از خاکستر سده را به نشانه ی پایان گرفتن سرمای
زمستان به کشتزارهای خود می برند و می گویند که در این شب ستاره ی گرما به زمین
درود می فرستد. .
پیام تبریک جشن سده
در
ادامه دو مورد از قشنگ‌ترین متن‌های پیام تبریک جشن سده را می‌بینید که می‌توانید
با اضافه کردن نام و نام خانوادگی، برای عرض تبریک به دوستان زرتشتی‌تان بفرستید:
·
به گرمی آتش، به شکوه فرهنگ ایران، به فرخندگی جشن آغاز تمدن؛ جشن
سده مبارک.
·
جشن سده، جشن پیروزی روشنایی و دانش بر تاریکی و نادانی است؛ جشن
سده خجسته باد.