آسیانیوز ایران؛ سرویس اجتماعی:
حادثه ریزش ساختمان سه طبقه در منطقه یافت‌آباد تهران بار دیگر زنگ خطر را درباره ایمنی ساخت‌وسازها و گودبرداری‌های غیراصولی به صدا درآورد. در این حادثه که در مجاورت یک گودبرداری رخ داد، آتش‌نشانان موفق شدند چهار نفر را از زیر آوار نجات دهند، اما عملیات جستجو برای یافتن احتمالی افراد دیگر همچنان ادامه دارد. این اتفاق نه تنها جان انسان‌ها را به خطر انداخته، بلکه پرسش‌های جدی درباره مسئولیت نهادهای نظارتی و اجرایی در حوزه ساخت‌وساز شهری را مطرح کرده است. انجمن مهندسان مشاور طراح و ناظر ساختمان استان تهران با اشاره به دلایل اصلی چنین حوادثی، خواستار بازنگری در شیوه‌های نظارت و اجرای پروژه‌های ساختمانی شده است.
سخنگوی سازمان آتش‌نشانی تهران از فرو
ریختن ساختمانی در نزدیکی محل گودبرداری در منطقه یافت‌آباد خبر داد و اعلام کرد
که تاکنون چهار نفر از زیر آوار زنده بیرون کشیده شده‌اند. در حادثه ریزش ساختمان
سه طبقه در یافت آباد آتش‌نشانان همزمان با ایمن سازی محل، عملیات جستجو را آغاز
کردند که در دقایق اولیه موفق شدند ۴
نفر را خارج کنند. عملیات جستجوی افراد دیگر همچنان ادامه دارد. سید جلال ملکی
امروز چهارشنبه گفت: ساعت ۹:۱۰
امروز حادثه آوار در یافت آباد، بلوار الغدیر به سامانه ۱۲۵ اعلام و چندین ایستگاه آتش نشانی با
تجهیزات کامل به محل حادثه اعزام شدند. اطلاعات اولیه این است که در مجاورت محل
گودبرداری شده ساختمانی وجود داشته که بخشی از این ساختمان مسکونی فرو ریخته و
تاکنون آتش نشانان چهار نفر را زنده اما مصدوم خارج کردند.
۷ دلیل ریزش در
گودبرداری‌ها
انجمن مهندسان مشاور طراح و ناظر
ساختمان استان تهران در بررسی‌هایی که درباره علت ریزش مکرر ساختمان‌های مجاور محل
گودبرداری‌ها انجام داده، دلایل چنین حوادثی را در عدم اجرای کامل مقررات و ضعف در
اجرای مسوولیت نهادهای مرتبط دیده است.انجمن معتقد است ۵ نهاد مسوول ساخت‌وساز باید این حوادث را گردن بگیرند.
انجمن مهندسان مشاور طراح و ناظر ساختمان استان تهران در بررسی‌هایی که درباره علت
ریزش مکرر ساختمان‌های مجاور محل گودبرداری‌ها انجام داده، دلایل چنین حوادثی را
در عدم اجرای کامل مقررات و ضعف در اجرای مسوولیت نهادهای مرتبط دیده است. این
انجمن اعلام کرد: نباید نهادهایی همچون شهرداری، آتش‌نشانی، نظام مهندسی، وزارت
راه و شهرسازی و شورای شهر فقط در حد شفاهی و صوری مسوولیت ساخت‌وساز را گردن بگیرند،
بلکه باید با مکانیزم جدیدی همچون صدور پروانه مخصوص گودبرداری، این قسمت از ساخت‌وساز
را به عوامل متخصص واگذار کنند و در صورت قصور و وقوع حادثه بخشی از تبعات آن را
گردن بگیرند. متن کامل گزارش این انجمن
درباره گودبرداری و حوادث ساختمانی به شرح زیر است:
اصولا ساخت‌وسازهای شهری در مجاورت
ساختمان‌های دیگر با انجام گودبرداری صورت می‌گیرد و همواره به هنگام گودبرداری و
به جهت گود ایجاد شده خطرات زیادی برای ساختمان‌های مجاور و ساکنان آنها وجود
دارد، لذا نباید مسوولان امور (شهرداری، سازمان نظام مهندسی، وزارت راه و شهرسازی،
آتش‌نشانی، شورای شهر، ستاد بحران و...) فقط به تذکر و هشدار به دست‌اندرکاران (به‌عنوان
ناظر، مجری و مسوول گودبرداری) اکتفا کنند، بلکه باید برای جلوگیری از اینگونه
حوادث در یک گردش‌کار درست اشخاص حقیقی یا حقوقی دارای صلاحیت و تجربه کافی را برای
این امر (یعنی گودبرداری) انتخاب و به کار بگمارند و سازمان یا ارگانی مسوولیت
مراقبت مدام آنها را به‌عهده بگیرد. به عبارت دیگر هر شخص حقیقی یا حقوقی به صرف
اخذ پروانه کار در امور ساختمانی به چنین کار خطیر و پرمسوولیتی گمارده نشود و هر
سازمانی که در مسیر انتخاب و به کار گماری دست‌اندرکاران (ناظر، مجری و...) مسوولیتی
به عهده دارد در مقصر بودن ناظر و مجری شریک قلمداد گردد و بخشی از جرایم و محکومیت‌های
مدنی و کیفری را به عهده داشته باشد؛ در این راستا نباید مسوولیت سازمان‌ها به‌صورت
صوری و زبانی باشد، این درست نخواهد بود که بعد از وقوع حادثه و از دست رفتن جان
عده‌ای نوشته شود فلان سازمان (شهرداری، آتش‌نشانی، نظام مهندسی، وزارت راه و
شهرسازی، شورای شهر و...) قبلا تذکر و هشدار لازم را داده است و اینچنین وانمود
کنند که وظیفه‌اش در حد هشدار و تذکر بوده و دیگر در قبال حادثه پیش آمده که منجر
به مرگ عزیزانی نیز شده است مسوولیتی ندارد و به این ترتیب مقصر، ناظران قلمداد
گردند. بدیهیست مسوولان باید روشی را به کار ببندند که متضمن عدم ریزش گود و
ساختمان‌های مجاور آن باشد و به این مساله توجه کنند که فقط تذکرات و هشدارها، برای
جلوگیری از حوادث (همان‌طور که تاکنون نیز ملاحظه شده است) کفایت نمی‌کنند و باید
سازمانی به‌عنوان متولی تعیین گردد که دارای مقام و توانی عملی و اجرایی برای پیشگیری
از به وجود آمدن حادثه‌ها باشد، زیرا اگرچه باید به قصور ناظر یا مجری در جای خود
رسیدگی شود، اما قلمداد کردن ناظر به عنوان مقصر در هر حادثه مساله‌ای را حل نمی‌کند
و محاکمه کردن ناظر نیز راهگشا نیست، بلکه باید با دیدی همه‌جانبه به حل مسائلی
پرداخت که در این ارتباط وجود دارند و ذیلا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
- نبودن یک ارگان و سازمان مستقل که مسوولیت کامل
ساخت‌وسازهای شهری را عهده‌دار باشد.
- عدم آموزش و تربیت افراد صلاحیت‌دار و مسوولیت‌پذیر
برای انجام هریک از کارهای ساختمانی و ملزم نمودن مالکین به استفاده از آن ها.
- دخالت مالکین و افراد غیرحرفه‌ای در امور فنی،
نظارت و اجرا.
- وجود روندی که حتی ناظر را با وجود داشتن مدارک
مبنی بر اعلام مشکلات و خلاف‌های اجرایی همچنان مقصر می‌داند و انتظار اینکه در
صورت عدم توجه مسوولان به گزارش‌های خلاف‌های اجرایی ساختمان در دست احداث، ناظر
باید تا حد مراجعه و مطرح نمودن مشکل در مراجع قضایی پیش برود.
- مسوول نبودن تولیدکنندگان و مصالح‌فروشان در قبال
کیفیت مصالحی که می‌فروشند.
- مسوول نبودن عوامل اجرایی (اسکلت‌‌کاران، سفت‌کاران،
بتن‌ریزان، کاشیکاران و غیره) در قبال کاری که انجام می‌دهند.
- عدم اجرای کامل مقررات ملی ساختمان (مبحث دوم) که
روش مربوط به انتخاب دست‌اندرکاران برای اجرای ساختمان‌های شهری را مشخص می‌کند
(به‌عنوان مثال بسیاری از ساختمان‌های در دست اجرا هنوز هم فاقد مجری صلاحیت‌دار
هستند).
آیا می‌شود اشخاصی به‌صورتی کاملا بی‌گناه
و بی‌خبر از همه‌جا ناگهان در زیر آوار بروند و این امر مدام تکرار شود و مسوولان
امور مبرا و بی‌اعتنا باشند، این بی‌اعتنایی شاید به دلیل آن است که سازمان‌های ذی‌ربط
همواره خود را در کنار گود دیده‌اند و نمی‌خواهند خواب خود را آشفته کنند. اما تا
کی این روش ادامه می‌یابد؟ آیا افکار عمومی نمی‌پرسد که مگر می‌توان با اخذ چند
امضا و تعهدنامه از چند نفر که ممکن است ناآگاه یا ناچار (به جهت امرار معاش)
باشند، جان مردم را در دست آنها قرار داد و بعد از هر حادثه به صاحبان دم گفت که
مسوول همان ناآگاهان یا ناچارها هستند و بایستی حق خود و حقوق مردگان را از آن ها
اخذ کنند؟
چرا در این ارتباط شهرداری پاسخگو
نباشد؟ چرا وزارت راه و شهرسازی پیگیری نمی‌کند؟ چرا سازمان نظام مهندسی چاره نمی‌اندیشد؟
چرا قانونگذار پیگیری نمی‌کند و چرا... ما معتقدیم در کنار رسیدگی به قصور ناظران
و مجریان ساخت می‌بایست متولیان امور ساخت‌وساز نیز در قبال کاستی‌ها و کوتاهی‌ها
بازخواست شوند و از آن مهم‌تر روش و گردش کار کنونی مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرد.
چگونه از ریزش خاک در گودبرداری جلوگیری
کنیم؟
مروزه در شهرها و حتی روستاها ساختمان
و ساختمان سازی جزو اجزای لاینفک زندگی انسان ها شده است که تغییرات چشمگیری را
از ابتدای پیدایش این صنعت تا به الآن مشاهده می کنیم. با پیشرفت علم و گسترش ایده
های نو صنعت ساختمان سازی تحولات گسترده ای را به خود دیده است ولی در کنار آن
خطراتی هم این ساختمان ها را تهدید می کند که نیاز است ابتدا آن ها را بشناسیم
و سپس در جهت پیشگیری و رفع این موارد اقدام کنیم. یکی از این خطرات، ریزش ساختمان
های مجاور گود و قسمت های گودبرداری شده است که در این مقاله سعی بر این داریم
به بررسی مفهوم گودبرداری، کاربردها و انواع آن، عوامل مؤثر بر ریزش گود و روش های
جلوگیری از ریزش گود بپردازیم.
گودبرداری چیست؟
در واقع به هر نوع از عملیات حفاری،
گود شدگی، کندن کانال و یا خاک برداری در سطح پایین تر از سطح زمین و یا پایین
تر از سطح ساختمان مجاور گودبرداری می گویند. گودبرداری نوعی عملیات عمرانی است
که امروزه در صنعت ساختمان سازی اهمیت بالایی دارد. عملیات گودبرداری می تواند
با اهداف مختلفی انجام گیرد که در زیر به برخی از این کاربردها اشاره می کنیم:
اجرای گودبرداری به منظور تخریب
ساختمان قدیمی و ساخت مجدد آن
اجرای گودبرداری به منظور رسیدن به
تراز بکر
اجرای گودبرداری به منظور احداث
کانال های زیرزمینی
اجرای گودبرداری به منظور احداث پارکینگ
و طبقات منفی ساختمان ها
اجرای گودبرداری به منظور حفاظت
فونداسیون ها در برابر سرما و یخبندان
انواع روش گودبرداری ساختمان
در حالت کلی گودبرداری های دیواره
گود به انواع زیر طبقه بندی می شوند:
گودبرداری های دیواره گود به صورت
حفاظت شده (مهاربندی شده)
گودبرداری های دیواره گود به صورت
حفاظت نشده (مهاربندی نشده)
انواع روش گودبرداری ساختمان
به طور کلی ریزش دیواره گود به سه
دسته تقسیم بندی می شود:
1.
ریزش ساختمان مجاور
2.
ریزش دیواره خاکی محل گودبرداری شده
3.
ریزش دیوار قسمتی از ساختمان قدیمی که برای پایدارسازی
هر چه بیشتر ساختمان های مجاور هنوز تخریب نشده است.
شایان ذکر است که احتمال وقوع ریزش
نوع سوم نسبت به دو نوع دیگر کمتر است.
عوامل مؤثر بر ریزش گود
خواص مکانیکی و فیزیکی خاک دیواره گود
در واقع احتمال ایجاد ریزش گود در زمین
هایی که ساختاری سنگی دارند بسیار نسبت به زمین هایی که خاک فروریزشی دارند کمتر
است. به عبارت دیگر گاهی اتفاق می افتد که میزان تنش های وارده به خاک بیشتر
از تنش های ساختاری خاک می شود و در این مواقع ریزش خاک و ریزش گود اتفاق می افتد.
این مسئله به طور گسترده ای به جنس و نوع خاک بستگی دارند. در واقع این خصوصیات
مکانیکی و فیزیکی خاک محل مورد نظر است که درصد احتمال وقوع ریزش گود را تعیین می کند.
مثلاً عدم چسبندگی مناسب دانه های خاک یا تراکم پایین خاک می تواند از جمله
عوامل مؤثر بر ریزش گود باشد. خاک های دستی جزو بارزترین نمونه های خاک های ضعیف به شمار می روند.
در زمان های قدیم شهرها به اندازه وسعت کنونی نبوده اند و بسیاری از نقاطی که
الآن جزو شهر محسوب می شوند در آن زمان جزو مناطق خارج از شهر بوده اند که محل
دفع و انبار انواع زباله ها بودند. با گسترده‌تر شدن شهرها کم‌کم آن مناطق هم به
مناطق شهری پیوسته اند، ولی آن خاک ها خاک دستی را تشکیل داده اند و به صورت
کاملاً غیر مهندسی تسطیح شده اند. حال اگر ساختمانی روی این خاک های ضعیف بنا
شود تا زمانی که کنارش گودبرداری نشود دچار مشکل نمی شود، ولی با گودبرداری در
مجاورت این خاک های ضعیف، دیگر تاب و تحمل فشارها را نداشته و دیواره گود فرو می
ریزد و ساختمان تخریب می شود. ریزش گود علاوه بر خصوصیات خاک دیواره گود و محل
گودبرداری، به عوامل زیاد دیگری نیز بستگی دارد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
لغزش خاک دیواره گود
اصطلاحاً به جا به جایی و سرخوردن
توده های خاک، لغزش خاک می گویند که می تواند یکی از عوامل تخریب و ریزش دیواره
گود باشد. عاملی که باعث به وجود آمدن لغزش خاک می شود، حضور ترک های کششی در دیواره
گود است.
فرونشینی و تورم (برآمدگی) دیواره گود
برای حفاظت از دیواره گود معمولاً از
سازه های نگهبان استفاده می شود. اگر این سازه های نگهبان که به عنوان عوامل
پشتیبانی کننده و محافظت کننده محل گودبرداری کاربرد دارند به کار گرفته نشده
باشند، قسمت های مختلف دیواره های محل گودبرداری تحت فشار نامتعادل قرار می گیرند
و همین فشار نامتعادل باعث می شود که برخی قسمت ها فرونشینی و قسمت های دیگر
تورم (برآمدگی) داشته باشند و شرایط ریزش گود بسیار فراهم شود.
واژگون شدن دیواره گود
ترک های کششی موجود در دیواره گود
همچنین می توانند باعث واژگون شدن دیواره های گود بـه درون خود گود نیز باشند.
گاهی اوقات پیش می آید که تحت تأثیر عوامل خارجی، از جمله نیروی برشی، ترک های
کششی موجود روی دیواره گود سبب واژگون شدن دیواره ها به درون محل گود برداری و
بنابراین سبب ریزش گود می شوند.
وجود آب های سطحی و زیرسطحی و وقوع
فرآیند جوشش
گاها وجود فاضلاب و قنات ها و چاه
ها و آب های زیرزمینی و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی در مجاورت محل گودبرداری
باعث می شود که آب به سمت بالا جریان پیدا کند و پدیده جوشش آب به وجود آید. جوشش
باعث تخریب دیواره محل گودبرداری می شود و یکی از عوامل ریزش گود به حساب می آید.
این پدیده مخصوصاً بعد از چند روز پس از انجام اقدامات گودبرداری و به تعادل رسیدن
سطح آب زیرزمینی به وجود می آید. در مواقعی که سطح آب های زیرزمینی در محل مورد
نظر بالا است، انجام عملیات آبکشی به منظور پایین بردن سطح آب بسیار لازم و ضروری
است. جریانات آب های سطح زمین نیز می تواند بر احتمال ریزش گود اثر داشته باشد،
مثلاً در هنگام بارندگی وقتی جریان آب سطحی رخ می دهد ممکن است باعث فرسایش خاک
گود و متعاقباً اشباع شدن آن بشود و موجبات ریزش گود را فراهم آورد.
عوامل مؤثر بر ریزش گود
بالا آمدگی یا فشردگی (چلاندگی) در
محل گودبرداری ناشی از فشار وارده به علت وزن خاک مجاور است. این فشار خاک های
مجاور باعث تغییر شکل محل گودبرداری و در نهایت عدم تحمل فشار توسط دیواره های
گود و ریزش آن ها می شود.
فشار وارده از طریق معابر مجاور به دیواره
گود
گاهی محل گودبرداری در نزدیکی محل هایی
است که خاک آن فشار سنگینی را که به علت بهره برداری است، تحمل می کند. همین
فشار بهره برداری از معابر مجاور می تواند به دیواره گود هم وارد شود و موجبات
تخریب و ریزش گود را فراهم آورد.
ضعیف و یا حساس بودن ساختمان مجاور
گاهی پیش می آید که ساختمان مجاور
محل گودبرداری اسکلت بندی خوبی ندارد یا ملات دیوارها ضعیف و نامرغوب است یا دیوارها
دچار ترک و نشست و شکم دادگی هستند. در چنین مواقعی این ضعیف بودن کیفیت ساختمان
مجاور هم می تواند مزید بر علت باشد و با کوچک ترین سستی در دیواره گود، تخریب
شود و بریزد. مسئله وقتی حساس تر می شود که ساختمان مجاور محل گودبرداری دارای
ارزش تاریخی و فرهنگی باشد. وقتی ساختمان های مجاور محل گودبرداری ضعیف هستند،
دقت و بررسی های بیشتر و حساس تری برای گودبرداری باید اعمال شود، زیرا در هنگام
وقوع ریزش گود، ضعیف بودن ساختمان مجاور مسئولیت را از عوامل گودبرداری ساقط نمی کند.
عمق بالای گود
طبیعی است که هر چه عمق گودبرداری بیشتر
باشد احتمال وقوع ریزش دیواره گود بالاتر می رود. در خاک برداری ها و گودبرداری
های عمیق باید دقت بررسی ها و اقدامات کارشناسانه دو چندان شود و صرفاً نمی توان
کار را به چند کارگر ساده سپرد.
مدت زمان بازماندن روی گود
هر چقدر روی سطح محل گودبرداری برای
مدت زمان بیشتری باز بماند، احتمال ریزش گود در آن محل بیشتر می شود. این شرایط
وقتی وخیم تر می شود که عملیات گودبرداری در فصل های زمستان یا بهار و پاییز که
فصول مرطوب و به همراه بارندگی هستند رخ دهد. وقوع بارش های احتمالی و گاها شدید
در این فصول باعث اشباع خاک محل گودبرداری از آب شده و موجب ریزش گود می شود.
استفاده از نیروی کار با مهارت کم
متأسفانه خیلی از افراد متصدی ساخت و
ساز بر این باور هستند که هزینه کردن برای اقدامات کارشناسانه و بررسی های قبل از
عملیات گودبرداری فقط نوعی اتلاف وقت و انرژی است و کار گودبرداری ساختمان را به
دست افراد نابلد و با مهارت کم می سپارند. در چنین مواقعی بدیهی است که ماحصل
کار، ضعیف باشد و با کوچک ترین بی دقتی خسارات جبران ناپذیری را وارد سازد.
کیفیت مصالح
کیفیت مصالح نیز یکی دیگر از عوامل
مؤثر بر ریزش گود است. گاهی کارهای نظارتی و مهندسی برای عملیات گودبرداری به
درستی و با دقت انجام می پذیرد، ولی متأسفانه مصالح به کار رفته جهت افزایش پایداری
و مقاومت گود از کیفیت استاندارد و مطلوبی بهره مند نیستند. در چنین شرایطی هم نمی
توان انتظار داشت که محل گودبرداری شده از مقاومت بالا و خوبی در مقابل عوامل تنش زا
برخوردار باشد.
لرزه خیزی منطقه
لرزه خیز بودن منطقه نیز از جمله
عوامل مؤثر بر ریزش گود به حساب می آید. هر چه منطقه لرزه خیزتر باشد به همان
نسبت هم استحکام خاک اطراف دیواره گود کمتر خواهد شد و نیاز است که عملیات اجرایی
سازه های نگهبان با دقت و مهارت و کیفیت بالاتری انجام شود.
روش های جلوگیری از ریزش گود
حال که به بررسی چند عامل از عوامل
مؤثر بر ریزش گود پرداختیم، بد نیست تا مختصری هم راجع به عملیات اجرایی سازه های
نگهبان صحبت کنیم. سازه های نگهبان، سازه هایی هستند که در گودبرداری ها اجرا می
شوند و وظیفه افزایش پایداری و مقاومت دیواره گودبرداری شده را دارند. سازه های
نگهبان انواع مختلفی دارند که متناسب با نوع، عمق و ابعاد گودبرداری، نوع و خواص
مکانیکی و فیزیکی خاک و سایر عوامل دیگر، یکی از این انواع سازه نگهبان انتخاب و
اجرا می شود. در زیر به نام برخی از آن ها اشاره می کنیم:
اجرای پشت بند خاکی
سپر کوبی
شمع کوبی
نیلینگ
انکراژ
دیوار دیافراگمی
پشت بند با خرپا
شیب دار کردن
جمع بندی
در طی چند سال اخیر با افزایش جمعیت نیاز
به ساختن ساختمان های چند طبقه و به تبع آن نیاز به داشتن پارکینگ های زیر زمینی
باعث شده است که مسئله خاک برداری و گودبرداری و ایمنی گود و عوامل جلوگیری کننده
از ریزش گود جزو مسائل بسیار مهم و تخصصی صنعت ساخت و ساز شود. اهمیت این موضوع
از آن جهت است که با جان و سلامتی افراد داخل و خارج از گود ارتباط مستقیمی دارد؛
بنابراین باید پروژه های گود برداری را به افراد متخصص این کار سپرد. افراد متخصص
این کار از عوامل مؤثر بر ریزش گود و روش های پیشگیری از ریزش گود اطلاعات کافی
را دارند. حادثه ریزش ساختمان در یافت‌آباد نشان‌دهنده ضعف‌های ساختاری در نظام نظارت بر ساخت‌وسازهای شهری است. عدم اجرای کامل مقررات ملی ساختمان، نبود ارگان مستقل مسئول، و دخالت افراد غیرحرفه‌ای در امور فنی از جمله دلایل اصلی چنین حوادثی هستند. این اتفاق بار دیگر تأکید می‌کند که تنها هشدارها و تذکرات کافی نیستند و باید سازوکارهای اجرایی و نظارتی قوی‌تری برای پیشگیری از حوادث مشابه ایجاد شود. علاوه بر این، ضرورت آموزش و تربیت نیروهای متخصص و مسئولیت‌پذیر در حوزه ساخت‌وساز بیش از پیش احساس می‌شود. تا زمانی که نهادهای مسئول مانند شهرداری، نظام مهندسی، و وزارت راه و شهرسازی به جای شانه خالی کردن از مسئولیت، وارد عمل نشوند، شاهد تکرار چنین حوادث تلخی خواهیم بود.