جرجانی؛ پدر علوم آزمایشگاهی

آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:

دکتر پوریا زرشناس - دکترای اقتصاد انرژی های تجدیدپذیر

 آثار حکیم جرجانی، از جمله کتاب مشهور «ذخیره خوارزمشاهی»، نه‌تنها در زمان خود منبعی معتبر در علم پزشکی بوده‌، بلکه امروز نیز الهام‌بخش پژوهشگران حوزه پزشکی و ادبیات فارسی است؛ ی‌ام فروردین هرسال هم‌زمان با گرامیداشت سالروز تولد دانشمند ایرانی، حکیم جرجانی بنیان‌گذار و پدر علوم آزمایشگاهی، به‌عنوان روز آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی بهانه‌ای است برای قدردانی از تلاش‌های سپیدپوشان جامعه بزرگ علوم آزمایشگاهی کشور که همواره در راه اعتلای سلامت جامعه می‌کوشند.

همچنین این روز فرصتی برای تبیین دستاوردها و میراث «حکیم جرجانی» برای نسل جوان به شمار می‌رود که نام نیکش تا به امروز همچنان زنده مانده و به یاد و افتخارات پُر شمارش، سالروز تولدش را از سال ۱۳۸۲ (۳۰ فروردین‌ماه) به نام روز علوم آزمایشگاهی در تقویم رسمی کشورمان نام‌گذاری کرده‌اند. حکیم سید اسماعیل جرجانی معروف به «حکیم جرجانی»، متولد ۳۰ فروردین‌ماه ۴۳۴ هجری قمری در جرجان (گرگان)، پزشک، آزمایشگر، پژوهنده و سرآمد در فلسفه، ادبیات و عرفان و پیشگام در تشخیص بیماری‌ها با روش آزمایش نمونه‌های انسانی و پایه‌گذار مکتب ایرانی در طب سنتی بود.

این حکیم صاحب‌نام، در سال ۵۰۴ هجری قمری به خوارزم سفر کرد و پس از ورودش با مشاهده شرایط مردم خوارزم متوجه شد که علم پزشکی در آن سرزمین چندان رواج ندارد و اکثر مردم به دلیل استفاده اشتباه از غذاها و نیز آلودگی محیط شهر، به انواع بیماری‌ها مبتلا هستند. در نتیجه تصمیم گرفت کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» را به زبان فارسی تألیف کند. کتابی که علاوه بر یک اثر علمی برجسته، قدمی برای بنیان‌گذاری مکتب ملی فارسی‌نویسی و نیز اثری جامع و قابل‌فهم بود که بسیاری از جملات، توصیه‌ها و اصطلاحات مندرج در آن، بعدها در علوم پزشکی کاربرد وسیعی یافت. با نگاه و مرور اخبار و مطالب منتشر شده در بستر مجازی در دو دهه قبل، کمتر رد و نشانی از این حکیم فرزانه در میان سطور به تحریر درآمده و یا افکار عمومی به چشم می‌خورد. حتی به نقل از بسیاری از مردم منطقه تا پیش از آنکه در اوایل دهه هشتاد شمسی نام بیمارستانی تازه تأسیس در گرگان به نام «حکیم جرجانی» انتخاب شود، کمتر کسی نامی از او شنیده بود و یا نهایت میزان شناخت افراد به نامش و کتاب ماندگارش «ذخیره خوارزمشاهی» محدود و خلاصه می‌شد.

زندگینامه حکیم اسماعیل جرجانی، استاد علوم آزمایشگاهی ایران

سید اسماعیل جرجانی از نامدارترین پزشکان و دانشمندان ایران و جهان در سده های پنجم و ششم هجری است که نخستین دایره المعارف جامع در پزشکی به زبان پارسی را نگاشت و موثرترین فرد در ترقی دوران تجدد طب ایرانی است. حکیم اسماعیل جرجانی نسبت به مبانی علم ژنتیک کاملا واقف بوده و با پیاده سازی علم ژنتیک مولکولی در ایران، فعالیت های آزمایشگاهی بسیاری را به ثمر رسانده است. ایشان از اولین اساتید و دانشمندان ایرانی بود که در زمینه آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی کار کرده است. سی ام فروردین ماه هرسال به سبب تقدیر از مقام شامخ حکیم جرجانی روز علوم آزمایشگاهی نامگذاری شده است.

ولادت و کودکی

سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد جرجانی در 434 ق در جرجان (گرگان) به دنیا آمد. او از خانواده سادات حسینی بود که با بزرگان سلسله آل زیار روابط نزدیک داشته اند و از اصفهان به گرگان کوچ کرده بودند. در زمانی که سید اسماعیل جرجانی می زیسته است، ایران زیر سلطه سلسله نیرومند تازه به قدرت رسیده ترکان سلجوقی بود. برای سید اسماعیل جرجانی القاب و کنیه های متفاوتی مانند:زین الدین، شرف الدین، ابو ابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی و طبیب علوی ذکر نموده اند.

تحصیل و علم آموزی

در اوایل جوانی جرجانی به نیشابور، مرکز خراسان برای تحصیل علم و فراگرفتن حدیث رفت. و در مجالس درس ابن ابی صادق النیشابوری شرکت کرد و از طریق همین ابن ابی صادق با طب جالینوسی آشنا شد. احتمالا جرجانی مقدمات طب را نزد طبیبان گرگان - که برخی از ایشان شاگردان ابن سینا بوده اند - آموخته زیرا طبیب حاذقی چون ابن هندو تا زمان مرگ خویش (455 ق) در گرگان می زیست.جرجانی در گفتار در باب چشم، اقوال احمد فرخ را نقل کرده است ، پس احتمالا او در مجالس درس احمد فرخ هم شرکت می کرده است. از خود کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین بر می آید که جرجانی به قم برای دیدار با فرزندان کوشیار گیلانی، اخترشناس سده ی چهارم قمری، و شهرهایی چون مرو و بلخ سفر کرده است. جرجانی در مرو پایتخت سنجر مورد استقبال دربار سنجر قرار گرفت، مقرری برایش تعیین شد و به آموزش پزشکی ادامه داد. احتمالا در همین مرو بوده است که ابوسعد سمعانی جوان (605 تا 365 هـ.ق ) نزد جرجانی حدیث آموخت. جرجانی مابقی عمر خویش را در شهرهای خوارزم و مرو گذراند و مدتی در خوارزم سرپرستی داروخانه ی بهاءالدوله را بر عهده داشت. جرجانی پزشک دربار بود و علاوه بر درمان معمولی رایج در آن عصر به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم طبیعی پاسخ می گفت. جرجانی در کتاب خود به زخمهای سوارکاران و آسیبهای پوست و زخمهای ناشی از جنگ نیز پرداخته است بنابراین معلوم می شود که او پزشک نظامی نیز بوده است. تنها موردی که به چشم پزشکی در اغراض الطبیه اشاره دارد، مربوط به زخم پیکان در چشم است. جرجانی پزشک مردم نیز بود و توصیه هایی غذایی را به مردم کرده و به شیوه های نادرست غذایی آنان خرده می گرفت و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت.

شخصیت جرجانی

سید اسماعیل جرجانی مردی خوشخو، خوش برخورد، عارف، دقیق و موشکاف بود. بیهقی او را مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند توصیف کرده است. ابن ابی اصیبعه او را ” پزشکی بزرگ که دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود ” معرفی کرده است.

مذهب حکیم جرجانی

جرجانی مردی متدین و تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بود و شخصیت دینی و معرفتی داشت چنانکه تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی در آثار جرجانی مشهود می باشد. جرجانی عارفی دل سوخته و یکی از حلقه های زنجیر نقل احادیث بود. جرجانی با بزرگان علمای اسلام اعم از سنی و شیعه حشر و نشر داشت و از پیشگامان عرفان آن زمان مانند شیخ ابوالقاسم عبدالکریم قشیری و شیخ ابوسعید ابوالخیر بیشترین استفاده معرفتی را داشت. قرائن و دلایل قوی بر تشیع سید وجود دارد.

استادان حکیم جرجانی

بر اساس گفته های سمعانی و یاقوت ابوالقاسم قشیری استاد حکیم جرجانی بوده است. ابن ابی صادق نیشابوری (ح 385ـ470)، شاگرد بلافصل ابن سینا یکی از استادانی بوده که جرجانی پزشکی را از او آموخت. تحلیل آثار جرجانی نشان می دهد که او از پزشکانی مانند ابن سینا، محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی، احمد فرخ، عیسی صهاربخت و... در ذخیره خوارزمشاهی یاد کرده است.

وفات

تاریخهای متعددی برای فوت جرجانی ذکر شده است. بسیاری از معاصران تاریخ 531 برای فوت جرجانی نقل کرده اند که با توجه به ادامه زندگی جرجانی تا دوره حکومت مستقل اتسز در خوارزم صحیح به نظر نمی رسد. سمعانی محل وفات وی را شهر مرو دانسته و از قول محمود بن محمد بن عباس صاحب کتاب تاریخ خوارزم نقل کرده است که جرجانی در 531 ق در مرو درگذشت. با این وجود بیهقی می گوید که وی را در 531 ق - هنگامی که وی در سنین کهولت به سر می برد - در سرخس دیده است. حاجی خلیفه نیز به سه تاریخ مختلف، 530، 531 و 535 ق اشاره کرده است.

روز بزرگداشت حکیم جرجانی

در تقویم ایران، 30 فروردین به عنوان روز علوم آزمایشگاهی و زاد روز حکیم سید اسماعیل جرجانی ثبت شده است که هر ساله برنامه ی های مختلفی در این روز برگزار می شود.

کتب سودمند برای پزشکی و ادبیات

تاکنون، چهار اثر از یا درباره حکیم جرجانی به چاپ رسیده است. نخست، کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» است که مطالب آن گسترده بوده و برای پژوهشگران شناخته‌شده است و این اثر، بارها از سوی ناشران مختلف به چاپ رسید. کتاب دوم خُفّی عَلایی است که از سوی نشر اطلاعات به چاپ رسید. این کتاب، بسیار کوتاه و چکیده‌ای از کتاب قبلی است و این دو کتاب، به درخواست یا دستور پادشاهان نوشته شده‌اند. به همین دلیل، نام آن‌ها (قطب‌الدین محمد خوارزمشاه، علاءالدوله) روی کتاب گذاشته‌شده است. کتاب سوم، کتاب الاغراض الطِبیه و المباحث العلائیه است که از ذخیره خوارزمشاهی کوتاه‌تر، ولی از خُفّی علایی بیشتر است. این اثر، از سوی بنیاد فرهنگ ایران، از روی نسخه خطی، چاپ عکسی شد. چند سال پیش، انتشارات دانشگاه تهران با همکاری فرهنگستان علوم، آن را در دو جلد به چاپ رساند. همچنین چهارم، کتابی است که «یادگار» نام دارد که از سوی موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران به چاپ رسید. این آثار، در زمان خودشان، زود به شهرت رسیدند. نظامی عروضی، شاعر بزرگ ایران و از معاصران حکیم جرجانی، از آن‌ها نام‌برده است. همچنین امروزه هم مطالب این آثار برای علم پزشکی سودمند است وگرنه خطی می‌ماندند و به چاپ نمی‌رسیدند. امیدوارم آثار دیگری که جرجانی در علم پزشکی نوشته و هنوز خطی هستند در آینده نزدیک، به چاپ برسند.

حکیم جرجانی و ضرورت پژوهش

اهمیت دیگر این آثار، به این است که آن‌ها به زبان فارسی نوشته شده‌اند و از آثار کهن هستند. ازاین‌رو، برای دو دانش مهم یعنی پزشکی و ادبیات ارزشمند به شمار می‌روند. کتاب ذخیره خوارزمشاهی، از نخستین کتاب‌های بزرگ در پزشکی است؛ یعنی پیش از آن، کتابی در این علم و با این حجم و محتوا نوشته نشده بود. جرجانی در این علم، تسلط خوبی داشت. او از منابع زیادی بهره گرفت. این کتاب به زبان‎‌های مختلفی برگردانده شده است. چند سال پیش، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و پژوهش‌های زیادی بر روی این کتاب، در قالب مقاله یا پایان‌نامه انجام داده‌اند و پیشنهاد می‌کنم که پژوهشگران روی آن ۳ اثر چاپی هم کار پژوهشی داشته باشند. درباره زندگی، شخصیت و اندیشه‌های حکیم جرجانی می‌توانیم از کتاب مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حکیم سید اسماعیل جرجانی نام ببریم که از سوی فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران به چاپ رسید. این اثر، از آن منظر که اولین و کامل‌ترین اثر چاپی درباره حکیم جرجانی بوده، منبع دسته اول پژوهشی است. کتاب «پزشک پارسی» نوشته حسین روح‌اللهی، کتاب سید اسماعیل جرجانی اثر علی‌اکبر ولایتی از دیگر آثاری هستند که گذرا درباره این شخصیت نوشته‌شده‌اند و اصلی‌ترین منبع این کتاب‌ها، همان کتاب قبلی بوده است.