از تغییر کاشی‌های آرامگاه نظامی تا جعل اشعار

آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:

"همه عالم تن است و ایران دل"؛ این بیت مشهور نظامی گنجوی که به روشنی بر ایرانی بودن این شاعر بزرگ تأکید دارد، امروز در آرامگاه خود او زیر سایه سنگین سیاست‌های هویت‌سوزی قرار گرفته است. تصاویر جدید از آرامگاه این شاعر نامدار که در آن اشعار فارسی با اشعار ترکی جایگزین شده‌اند، زنگ خطر جدیدی است درباره تلاش سیستماتیک برای مصادره میراث فرهنگی ایران‌زمین. 

تغییر کاشی‌های آرامگاه نظامی گنجوی که از اشعار فارسی او به اشعار ترکی شاعری دیگر، بحث مصادره چهره‌ها و میراث فرهنگی ایران‌زمین از سوی کشورهای همسایه را دوباره داغ کرده است. انتشار تصویری از داخل آرامگاه نظامی گنجوی، بار دیگر بحث‌ها درباره پروژه ایران زدایی از این شاعر نامدار را برجسته کرد. ماجرا از جایی آغاز شد که کاربری به نام «نمیفوس» تصاویری از آرامگاه نظامی گنجوی، شاعر سده ششم هجری خورشیدی، را منتشر کرد و کاشی کاری‌های اشعاری به زبان ترکی توجه دیگر مخاطبان را به خود جلب کرد. نکته عجیب ماجرا در آن است که نظامی گنجوی هرگز شعری به زبان ترکی نسروده، اما در سال‌های گذشته تلاش شده است تا اشعاری به او منتسب شود. از جمله اقداماتی که در زمان خود بحث برانگیز شد، انتشار کتابی با عنوان «دیوان نظامی گنجوی؛ تورکجه یئنی تاپیلان» (دیوان نویافته ترکی نظامی گنجوی) در سال ۱۳۸۱ در ایران بود. جنجال‌ها بر سر این کتاب نه به خاطر اشعار ترکی آن، بلکه به خاطر جعل تاریخی بود که حتی صدای پژوهشگران آثار ترکی را هم در آورد.

نظامی قونوی، نظامی جعلی ترک تبار!

یحیی شیدا، ادیب تبریزی متولد ۱۳۰۳، این کتاب را محصول جعل نویسندگان آن دانست و اصل آن را متعلق به نظامی قارامانلی (نظامی قونوی) دانست که حدود دو سده پس از نظامی گنجوی می‌زیسته و به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی شعر گفته است. جالب اینجاست که حتی نویسنده کتاب نیز در مقدمه آن به استفاده از سروده‌های نظامی قارامانلی در کتاب اشاره کرده بود، اما روی جلد اثر، نشانی از آن نبود!!!

این تاریخ سازی از سوی باکو و افراد همدل آن چیز تازه‌ای نیست. آغاز این سیاست به دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ شوروی و تلاش برای ساختن هویتی غیرایرانی برای سرزمین‌های شمال ارس باز می‌گردد که یکصد سال پیش از آن در جریان جنگ‌های روسیه و ایران از سرزمین مادری خود جدا شده بودند، اما پیوند فرهنگیشان گسسته نشده بود. شاهد این موضوع را به خوبی می‌توان در مطلبی که سایت «آخار» جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۱ نوشته است دید. سال ۲۰۲۱ از سوی دولت جمهوری آذربایجان به مناسبت ۸۸۰ امین زادروز نظامی، به نام این شاعر بزرگ نامگذاری شد تا تلاش برای مصادره او دوچندان شود.

بنگاه خبرسازی «آخار» که همسو با سیاست‌های قومی باکو است، در مطلبی که به همین مناسبت نوشته است، به اظهارات افرادی پرداخته که نظامی را شاعری ترک زبان خوانده بودند و جالب اینجا است که تمام این اظهارات محدود به پروپاگندای سیاسی شوروی در سال‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۴۷ است. این همان دوره‌ای است که حزب کمونیست شوروی جشن‌هایی را برای هشتصدمین زادروز نظامی برگزار کرد و پروژه آذربایجانی سازی او را کلید زد.

جعل فرهنگ و زبان؛ از باکو تا آنکارا

آخار در بخشی از مطلب خود به مقاله‌ای از نیکلای تیخونوف، رئیس اتحادیه نویسندگان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و از برگزارکنندگان جشن‌های هشتصدسالگی نظامی، در روزنامه «پراودا» اشاره می‌کند که در آن نوشته بود: «واضح است که نظامی به فارسی شعر سروده، لیکن این دلیل نمی‌شود که مورخان بورژوازی، دشمنان ملت آذربایجان و ملی گرایان ایرانی، نظامی را به عنوان یک شاعر پارسی بدانند. فارسی خطاب قرار دادن نظامی و عدم توجه به زادگاه و ملیت وی دروغی بی شرمانه است که قادر به فریفتن هیچ کس نخواهد بود». جایی که نظامی خود با افتخار به ایرانی بودن خود گفته «همه عالم تن است و ایران دل»، اظهارات یک روس‌تبار استالینی، درباره ملیت او و استقبال دیگران از این استدلال بی مایه کافی است که دست خالی جاعلان را رو کند. با وجود این، دست درازی هر روزه همسایگان شمالی به فرهنگ ایران زمین را نمی‌توان به سادگی نادیده گرفت. ماجرایی که یکصد سال پیش با مصادره حکیم نظامی آغاز شد و یک دهه پیش به حذف اشعار فارسی از آرامگاه او منجر شد، امسال دراظهارات نوروزی اردوغان نمود دیگری پیدا کرد، جایی که او جشن فراقومی نوروز را به عنوان «جشن مشترک جهان ترک» معرف کرد؛ جشنی که تا همین چند سال پیش نه تنها در ترکیه مورد توجه نبود، بلکه حتی برگزاری آن در میان کُرد‌های ترکیه نیز با محدودیت‌هایی همراه بود.

تحلیل سیاسی-فرهنگی آسیانیوز ایران

1. ریشه‌های تاریخی پروژه
   

   این سیاست به دهه‌های 1930 و 1940 میلادی و دوران حکومت استالین بازمی‌گردد که شوروی به دنبال ایجاد هویت‌های جداگانه برای جمهوری‌های تازه تأسیس خود بود. در آن زمان، پروژه "آذربایجانی‌سازی" چهره‌های فرهنگی ایرانی مانند نظامی، خاقانی و حتی بابک خرمدین آغاز شد.

2. اهداف سیاسی پشت پرده
   

   این اقدامات تنها به حوزه فرهنگ محدود نمی‌شود. ایجاد گسست فرهنگی میان مردم منطقه و تاریخ مشترکشان، زمینه‌ساز اهداف سیاسی بلندمدتی است که می‌تواند ادعاهای ارضی آینده را تقویت کند.

3. روش‌های سیستماتیک تحریف

• جعل اسناد تاریخی

• تغییر آثار مادی مانند کاشی‌کاری‌ها و معماری بناهای تاریخی

• تحریف در متون آموزشی و دانشگاهی

• استفاده از رسانه‌های جمعی برای نهادینه کردن روایت‌های جعلی

4. واکنش جامعه علمی
   

   پژوهشگران مستقل بارها به این تحریف‌ها اعتراض کرده‌اند. حتی محققان ترکی‌زبان مانند یحیی شیدا نیز این اقدامات را نوعی جعل تاریخی دانسته‌اند.

5. تهدید برای میراث فرهنگی منطقه
   

   این سیاست‌ها نه تنها به میراث ایران، بلکه به حقیقت تاریخی کل منطقه آسیب می‌زند. نظامی گنجوی به عنوان شاعری جهانی متعلق به تمام بشریت است و تحریف هویت او خیانت به میراث مشترک فرهنگی است.

6. راهکارهای مقابله

• مستندسازی و انتشار گسترده آثار اصلی

• تقویت همکاری‌های علمی بین‌المللی

• استفاده از دیپلماسی فرهنگی

• حمایت از پژوهش‌های مستقل درباره تاریخ و فرهنگ منطقه

• بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیجیتال برای معرفی آثار اصیل

جمع‌بندی

تحریف هویت نظامی گنجوی تنها یک نمونه از پروژه بزرگتری است که هدف آن قطع پیوندهای تاریخی و فرهنگی مردم منطقه با تمدن ایرانی است. مقابله با این اقدامات نیازمند هوشیاری فرهنگی، پاسخ علمی مستدل و اقدامات عملی برای حفظ میراث مشترک است. شاعری که خود را ایرانی می‌دانست و به زبان فارسی شعر سروده است، امروز نیازمند دفاع جامعه فرهنگی از حقیقت تاریخی است.