در تعریف میراث می‌توان گفت: آنچه از گذشته به جا مانده و برای ما و نسل‌های بعد از ماست. میراث جهانی یونسکو به مکان یا چشم اندازی گفته می‌شود که توسط سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) به عنوان مکانی دارای ارزش تاریخی، علمی و فرهنگی قلمداد شده و مورد محافظت قرار می‌گیرد. تاکنون در ایران 23 اثر فرهنگی و یک اثر طبیعی به عنوان میراث جهانی در این سازمان به ثبت رسیده است. در ادامه مطلب با این میراث آشنا شوید.
1. چغازنبیل
«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، اشاره‌ای به مکان معبد، که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این بنا نیایشگاهی باستانی‌بوده که در زمان عیلامی‌ها و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به جامانده از شهر "دوراونتاش" است که در سال 1979 به عنوان اولین اثر ثبت جهانی در یونسکو به ثبت رسید
2. تخت جمشید
تخت جمشید، پرسپولیس یا پارسه را همانگونه که داریوش در کتیبه‌ای به آن اشاره کرده است، می‌توان نوعی دژ یا ارگ حکومتی دانست که جایگاهی برای اداره کشور و برگزاری مراسم رسمی و مذهبی و پذیرایی‌های مهم و باشکوه و تجمع‌های حکومتی و اقامتگاه پادشاه و نزدیکان او بود. نام پارسه از اسم قوم پارس که هخامنشیان رهبری آن‌ها را به عهده داشتند می‌آید و در سنگ نبشته‌های خشیارشاه بر درگاه ورودی تخت جمشید و دربعضی لوحه‌های عیلامی این مجموعه با عنوان پارسه ذکر شده است. نام پرسپولیس را نیز یونانیان برای این مجموعه گذاشته بودند. تخت جمشید را می‌توان مشهورترین مجموعه از دوران باستان در ایران به شمار آورد که در سطح جهانی نیز کاملا شناخته شده است. این مجموعه در استان فارس و نزدیکی مرودشت قرار دارد و سال 1979 میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسید.
3. مجموعه میدان امام اصفهان
مجموعه میدان امام یا میدان نقش جهان اصفهان یادگاری بر جای مانده از زمان شاه عباس اول صفوی است. هر تکه این مجموعه نشانه‌ای از سبک زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان در طول دوران صفویه است. دور تا دور این میدان را بناهایی در دو طبقه احاطه کرده‌اند. مسجد شیخ لطف الله، قیصریه و کاخ تیموریان از بناهای ارزشمند در این مجموعه هستند. میدان امام و بناهای اطراف آن در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
4. تخت سلیمان
تخت سلیمان نام محوطه تاریخی بزرگی در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی است. مجموعه تخت سلیمان شامل بناهایی از دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان است که مهمترین آن‌ها پناهگاه اصلی زرتشتیان که در دوران ایلخانی (مغول ها- قرن ۱۳ ام) بازسازی شده و معبد آناهیتا که متعلق به دوران ساسانیان (قرن ۶ ام و ۷ ام) است. این سایت در سال 2003 به ثبت میراث جهانی یونسکو رسید.
5. پاسارگاد
مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس قرار دارد. این مجموعه شامل آرامگاه کوروش بزرگ، مسجد پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی است. این مجموعه در سال 2004 به ثبت یونسکو رسید. کوروش بزرگ موسس امپراتوری هخامنشی، یکی از خوش‌نام‌ترین فرمانروایان در تاریخ جهان است. طبق روایت‌های تاریخی پیکر کوروش پس از مرگ وی به پاسارگاد منتقل شده و در دشتی در نزدیکی شیراز به خاک سپرده شد. سبک معماری آرامگاه کوروش برگرفته از معماری یونانی آسیای صغیر، میان‌رودی، مصری، عیلامی و ایرانی اصیل است.
6. مجموعه فرهنگی ارگ بم
ارگ بم یکی از بزرگترین مجموعه‌های خشتی جهان است که در سال 2008 به ثبت یونسکو رسید. بم در استان کرمان و منطقه بیابانی قرار دارد و احداث قنات و هدایت آب‌های زیرزمینی باعث حیات این منطقه شده. ریشه‌های بم را می‌توان به دوران هخامنشی (قرن 6 تا 4 قرن قبل از میلاد) نسبت داد. اوج شکوفایی آن از قرن هفتم تا یازدهم به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده باستانی ابریشم است. ارگ بم نمونه‌ای از یک شهر باستانی‌ست که در ساخت آن تماما از عناصر بومی استفاده شده. این ارگ بزرگترین سازه خشتی در جهان بوده که در ۵ دی ماه ۱۳۸۲، در اثر زلزله وحشتناکی تقریباً به طور کامل از میان رفت و مجدد بازسازی شد.
7. سلطانیه
گنبد سلطانیه شاهکاری از معماری دوره ایلخانی است. این گنبد به عنوان یکی از بلندترین گنبدهای آجری جهان در سال 2005 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. این گنبد از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتاماریا و مسجد ایاصوفیه، سومین گنبد مرتفع جهان است. ب
8. بیستون
مجموعه تاریخی بیستون در نزدیکی کرمانشاه سال 2006 میلادی توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد. مجموعه بیستون شامل سراب بیستون، پی نوشت، کتیبه بیستون، غارهای بیستون، پل خسرو و مجسمه هرکول است. کتیبه و نقش برجسته بیستون مهم ترین اثر این مجموعه است. این کتیبه به عنوان طولانی‌ترین نقش برجسته جهان معروف شده است. کتیبه بیستون از نخستین اسناد مکتوب تاریخ ایران است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، بابلی و پارسی باستان و به خط میخی نوشته شده است و پیروزی داریوش اول هخامنشی بر شورشیان را شرح داده و به تصویر می‌کشد.
9. مجموعه کلیساهای ارامنه
کلیساهای سن تادائوس، سن استپانوس و معبد زور زور مجموعه کلیساهای ارامنه در شمال غربی ایران هستند که در سال 2008 به ثبت جهانی یونسکو رسیدند. معماری باشکوه ارامنه به خوبی در این کلیساها نمایان است و این کلیساها آخرین بقایای بازمانده از فرهنگ و معماری ارامنه در شمال غربی ایران هستند.
10. سازه‌های آبی شوشتر
سیستم آبی شوشتر نشان‌دهنده نبوغ و هوش خلاقانه ایرانیان در طراحی سیستم‌های آبی در زمان داریوش بزرگ است. این ساختار که قدمت آن به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح می‌رسد از اختراع دو کانال توزیع آب از رودخانه کارون در آن زمان خبر می‌دهد. این مجموعه شامل قلعه، مرکز عملیات، کنترل و نظارت بر سیستم آبیاری، برجی که میزان سطح آب را به وسیله آن اندازه گیری می کردند، تعدای پل و حوض است که در سال 2009 به ثبت یونسکو رسید.
11. مجموعه تاریخی بازار تبریز
تبریز از دوران باستان محل تبادل فرهنگی و یکی از مهمترین مراکز تجاری در جاده ابریشم بوده. مجموعه بازار تبریز را بناهای خشتی متصل به هم و فضاهایی باز تشکیل داده. تبریز و بازار آن در قرن 13 میلادی، زمانی که پایتخت صفوی بود شهرت جهانی داشت و پس از آن با انتقال پایتخت به تهران هم باز هم اعتبار و شهرتش را حفظ کرد. بازار تبریز یکی از کامل‌ترین نمونه‌های سیستم تجاری و فرهنگی سنتی ایران است که در سال 2010 به ثبت جهانی یونسکو رسید.
12. خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی
این بنا که در سال 2010 به ثبت جهانی یونسکو رسید با الهام از معماری سنتی ایرانی به منظور نهایت استفاده از فضای موجود ساخته شده است. در ساخت این بنا کتابخانه، مسجد، مدرسه، مصلا،مخزن،بیمارستان،مطبخ خانه،نانوایی و تعدادی دفاتر کاری در فضایی محدود و به بهترین شکل ممکن قرار دارند. دسترسی به حرم شیخ صفی از هفت بخش میسر است که نشان دهنده هفت مرحله عرفانِ صوفی است و به واسطه هشت دروازه از یکدیگر جدا میشوند که اشاره به هشت نگرش صوفی دارد.خانقاه شیخ صفی، نمونه‌ای کامل از معماری اسلامی مصادف با قرون وسطی است.
13. باغ‌های ایرانی
باغ و و باغ‌سازی از روزگاران قدیم در میان تمدن‌های گوناگون وجود داشته و نزد ایرانین جایگاه ویژه‌ای داشته، به گونه‌ای که ایرانیان پایه‌گذار سبکی از باغ‌آرایی در جهان هستند. باغ به مثابه تمثالی از بهشت و چهار عنصر آسمان، زمین، آب و گیاه در آیین زرتشت است که همواره در میان باورهای ایرانیان جایگاه مقدسی داشته. باغ ایرانی ساختار و طراحی منحصر به فردی دارد و ریشه معماری این باغ‌ها را زمان کوروش کبیر یعنی قرن ششم قبل از میلاد مسیح دانسته‌اند. در سال ۲۰۱۱ باغ‌های ایرانی پاسارگاد، ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. همه این باغ‌ها در طراحی به چهار بخش اصلی تقسیم می شوند و آب نقش اصلی را هم در طراحی و تزئین باغ‌های ایرانی و هم در آبیاری درختان ایفا می‌کند. باغ‌های ایرانی دارای عمارت‌ها، راهروها، دالان ها و سیستم آبیاری پیچیده‌ای هستند و هنر طراحی باغ را حتی در هندوستان و اسپانیا نیز تحت تاثیر خود قرار داده اند.
14. مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان که در مرکز تاریخی این شهر قراردارد یکی از مهمترین و درعین‌حال قدیمی‌ترین بناهای مذهبی ایران است که به گفته کارشناسان سبک معماری این مسجد به شیوه رازی و یادگاری از دوره سلجوقیان است. این بنای تاریخی، معماری و سبک‌های تزئینی دوره‌های مختلف معماری اسلامی ایران را در 12 قرن نشان می‌دهد. این شاهکار معماری در سال 2012 به ثبت جهانی یونسکو رسید.
15.میل گنبد قابوس
گنبد قابوس به عنوان یکی از بلندترین برج‌های تمام آجری در جهان شناخته می‌شود. روایت‌های مختلفی برای کاربرد میل‌ها وجود دارد یکی از آن‌ها بنای برای نشان‌دادن راه بوده. به این صورت که در قسمت تاج آن‌ها آتش روشن می‌کردند تا در شب‌های تاریک یا روزهای مه گرفته، راه و مقصد تشخیص داده شود. بر اساس کتیبه آجری موجود در بنا که به خط کوفی نوشته شده قدمت این برج به سال ۳۷۵ هجری شمسی برمیگردد. گنبد قابوس یا کاووس که در شهر گنبد قابوس (کاووس) استان گلستان در سال 2012 به ثبت جهانی یونسکو رسید.
16. کاخ گلستان
این مجموعه یکی از مهمترین بناهای تاریخی کشور است که در سال 2013 به ثبت جهانی یونسکو رسید. در این مجموعه تخت مرمر، سنگ قبر ناصرالدین شاه قاجار که از شهرری به اینجا منتقل شده، آثاری از کمال‌الملک و سایر هنرمندان ایرانی و خارجی، بناهای زیبایی همچون شمس‌العماره و تالار آینه و عمارت بادگیر قرار دارند. کار ساخت این بنا از زمان شاه‌عباس صفوی آغاز شده و تا زمان قاجار و ناصرالدین‌شاه قاجار که تحت تاثیر سفرهای اروپایی خود تغییرات زیادی در آن ایجاد کرد، در دست تغییر و تکمیل بود. کاخ گلستان در مرکز شهر تهران قرار دا
17. شهر سوخته
بقایایی که از این شهر باقیمانده نشان‌دهنده ظهور اولین جوامع پیچیده در شرق ایران است. آثار یافت شده از این شهر مشخص می‌کند قدمت آن به حدود 3200 سال قبل از میلاد می‌رسد. بقایای ساخت و سازهای مدفون در خاک و اشیاء متعددی که در این شهر کشف شده به خاطر اقلیم خاص این منطقه، سالم باقیمانده و به همین دلیل شهر سوخته مدرک مستندی با اطلاعات غنی از جوامع شهری و ارتباطات شهری در هزاره سوم به شمار می‌رود. این شهر سال 2014 به ثبت یونسکو رسید. این منطقه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد
18. شوش
در جنوب غربی ایران و در حاشیه کوهستان زاگرس یکی از میراث ثبت جهانی یونسکو جای گرفته است. مجموعه تاریخی شوش شامل گروهی از قبرستان‌های باستانی در بخش شرقی رودخانه شاوور و قصر اردشیر در سمت مقابل رودخانه است. کاوش‌های باستان شناسی که در منطقه شوش صورت گرفته، ساختارهای اداری و مسکونی اعجاب‌انگیزی از این منطقه را مشخص کرده است. این مجموعه شامل چندین لایه از بقایای زندگی شهری از اواخر پنج قبل از میلاد تا قرن سیزدهم است. سایت باستان شناسی شوش یک نمونه ویژه از فرهنگ فارس‌ها و پارت‌ها است که متاسفانه بخش زیادی از آن از بین رفته است. مجموعه شوش در سال 2015 به ثبت یونسکو رسید.
19. مجموعه فرهنگی میمند
میمند روستایی است در دل کوه که خانه‌های آن با از میان برداشتن انبوهی از خاک بدون نیاز به خشت و آجر و ملات ساخته شده. خانه‌های این روستا یک یا چند اتاق و اصطبل دارد که کیچه نام دارد. روستای دستکند میمند در استان کرمان یک نمونه زیبا از معماری طبیعت است و در معماری روستا مسجد، حمام، حسینیه، آتشکده و مدرسه نیز وجود دارد. منظر فرهنگی این روستای تاریخی بخاطر خانه‌های کنده شده در دل کوه در سال 2015 به ثبت میراث جهانی یونسکو رسیده است.
20. قنات‌های ایران
بیشتر مناطق ایران گرم و خشک هستند. ایرانیان با استفاده از قنات توانستهاند نیاز خود به آب را رفع و صحراهای خشک را آباد کنند. این سیستم با حفاری در بالا دست دره‌ها و با استفاده از سفره های آبرفتی، آب را در امتداد تونل‌های زیرزمینی هدایت می‌کند. 11 قنات ایرانی در سال 2016 به عنوان میراث جهانی به ثبت یونسکو رسیدند. این ۱۱ قنات شامل: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات‌های حسن‌آباد مهریز و زارچ یزد، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد میمه و قنات وزوان در بخش میمه اصفهان، قنات دوطبقه اردستان، قنات جوپار، قنات اکبرآباد و قنات قاسم‌آباد بروات در کرمان است. قنات‌ها نمادی برای معرفی سنت‌های فرهنگی و تمدن غنی در مناطق بیابانی با آب و هوای و خشک هستند.
21. کویر لوت
بیابان لوت یا همان دشت لوت در جنوب شرقی ایران به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران سال 2016 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این پدیده زمین شناسی که در اثر فرسایش خاک و باد بوجود آمده است پر از چشم اندازهای طبیعی ارزشمند و زیباست.
22. شهر تاریخی یزد
در سال 2017 «شهر تاریخی یزد» به عنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا به ثبت رسید. شهر تاریخی یزد اصالت تاریخی خود را در معماری حفظ کرده. بخش تاریخی شهر یزد شامل سیستم قنات، خانه‌های سنتی، بازارها، حمام‌ها، مساجد، معبد زرتشتیان و باغ دولت آباد است.
23. محور باستانی ساسانی-فارس
محور ساسانی در سال ۲۰۱۸ به عنوان ۲۳ امین اثر جهانی ایران به ثبت رسید. این مجموعه شامل کاخ ساسان در سروستان، مجموعه فیروزآباد شامل شهرگور، بنای موسوم به آتشکده و کاخ اردشیر و مجموعه آثار دوره ساسانی بیشاپور کازرون شامل شهر تاریخی بیشابور، نقوش برجسته تنگ چوگان و غار شاپور است.
24. جنگل‌های هیرکانی
جنگل‌های هیرکانی ایران به عنوان دومین اثر طبیعی ایران، پس از کویر لوت در سال 2019 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این جنگل‌ها از شیب‌های شمال البرز، اراضی جلگه‌ای سواحل دریای مازندران تا ارسباران وجود دارند. از درختان مشهور این منطقه می‌توان درختان راش، لیلکی، بلوط، توسکا، نارون، زبان گنجشک، شمشاد، و … را نام برد. درختان این جنگل‌ها در واقع بقایای دوره سوم زمین شناسی (حدود 65 میلیون سال پیش تاکنون) هستند که از دوره‌های یخبندان جان سالم به در بردند.
البته به تازگی راه آهن ایران و روستای هورامانات کردستان به این ۲۴ مورد اضافه شدند./