به گزارش آسیانیوز، در سالهای اخیر شاهد نوسانات قیمت نفت بودیم که این امر باعث ضربه به کشورهای تولید کننده نفت و کسری بودجه قابل توجه آنها شده است و به همین دلیل این کشورها به دنبال فاصله گرفتن از تک محصولی و اتکا به نفت خام و حرکت به سمت و سویی هستند که آورده بیشتری برای آنها داشته باشد و در نتیجه آن از نوسانات قیمت‌ها و کاهش درآمد و کسری بودجه در امان باشند.
در این بین کشورهای حوزه خلیج فارس ویژگی اتکا به نفت را داشتند که در چند سال اخیر تلاش برای تغییر سیاست های اقتصادی و فاصله گرفتن از تکیه به نفت خام آنها راتبدیل به نمونه ای جهانی کرده است. نمونه کشور قطر به عنوان یکی از کشورهای حوزه خلیج فارس که در فاصله گرفتن از اقتصاد رانتیر نفتی موفق عمل کرده است، مورد مطالعه نوشته حاضر است.
اقتصاد قطر
اقتصاد قطر یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان بر اساس سرانه تولید ناخالص داخلی است که در میان داده‌های سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ در رده‌های پنجم و هفتم جهانی قرار دارد که توسط بانک جهانی، سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول جمع‌آوری شده‌است.
نفت و گاز طبیعی سنگ بنای اقتصاد قطر است و بیش از ۷۰٪ از کل درآمد دولت، بیش از ۶۰٪ تولید ناخالص داخلی و تقریباً ۸۵٪ درآمد صادراتی را به خود اختصاص می‌دهد. قطر دارای سومین ذخیره بزرگ گاز طبیعی اثبات شده در جهان است و دومین صادر کننده گاز طبیعی است.
اقتصاد قطر یک اقتصاد کاملاً وابسته به گاز محسوب می‌شود. این کشور بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی مایع (ال‌ان‌جی) در جهان است. حتی امارات متحده عربی هم هنوز یک سوم از گاز طبیعی خود را با استفاده از خط لوله دلفین از قطر می گیرد (این خط لوله مصون از تحریم مانده است).
قطر بیش از نصف گاز طبیعی مایع عرضه شده به هند و تایوان، یک سوم عرضه به بریتانیا و یک پنجم عرضه به چین را در اختیار دارد؛ سرمایه گذاری های مشارکتی دیرینه با شرکت های شِل و اکسون موبیل داشته و اخیرا یک توافق سرمایه گذاری نفتی مشترک با توتال امضا کرده است.
قطر به علت پیش‌دستی در بهره‌برداری از میدان گازی پارس جنوبی (که قطر آن را «میدان شمالی» می‌نامد) توانسته‌است بیش از ایران از این میدان گازی مشترک، گاز طبیعی استخراج کند و به رشد سریع اقتصادی دست یابد.
درآمد بالای گاز و جمعیت کم در این کشور یک ساختار رفاهی بی کم و کاست برای شهروندان قطری ایجاد کرده است. اقتصاد قطر یکی از صنعتی ترین اقتصادهای حوزه خلیج فارس است. به گزارش مقامات اقتصادی ۸۱ درصد از اقتصاد قطر را صنعت ،۸/۱۸ درصد را بخش خدمات و ۲/۰ درصد راکشاورزی تشکیل می دهد.
تغییر رویکرد اقتصادی
بحران اقتصاد جهانی و کاهش رشد اقتصادی در سطح جهان، افزایش تولید نفت «شیل» یا نفت «سنگ پایه» و وجود مازاد نفت در بازارهای جهانی، موجب شده است قیمت نفت دوران طلایی خود را پشت سر گذارد.
مثلاً افت قیمت نفت در سالهای 2015 و 2016 موجب کسری بودجه در کویت و قطر برای اولین بار در این کشورها شد. کسری بودجه 2 پیامد مهم را برای اقتصاد سیاسی این کشورها به دنبال داشت: نخستین پیامد آن حذف بخش زیادی از یارانه های پرداختی به مردم که باعث فشار بر مردم و حکومت و گاهاً اعتراضات و نارضایتی‌هایی شد و دوم اجبار به عبور از اقتصاد نفتی به سمت اقتصاد بدون نفت بود.
اراده اصلاح ساختار اقتصاد تک محصولی در کشورهای نفت خیز عضو شورای همکاری خلیج فارس در شرایطی که قیمت این محصول به شدت پایین آمده است، می تواند همانند تیغی دو دم عمل کند و ضمن برانگیختن تلاش هایی برای تحول اقتصادی، چالش های سیاسی و اجتماعی فراوانی به بار آورد.
لذا کشورهای نفت خیز سعی کردند از اقتصاد تک محصولی مبتنی بر نفت فاصله بگیرند. با این رویکرد، برای نمونه، شرکت توتال طی سال جاری با تغییر نام خود به TotalEnergies، وارد سایر حوزه‌های تامین انرژی ازجمله انرژی باد و خورشید شده است. شرکت نفت قطر نیز نام خود را از Qatar Petroleum به QatarEnergy تغییر داده و حوزه فعالیتش را در سایر بخشهای انرژی توسعه داده است. دو کشور قطر و امارات سرمایه‌گذاری‌های کلانی را دنبال کرده‌اند و توانسته‌اند خودشان را در اقتصاد نظام بین‌الملل ادغام کنند.
به عنوان نمونه قطر از سال ۲۰۰۵ با ایجاد صندوق سازمان سرمایه گذای قطر، توانست گام بلندی را در راستای ارتباط خانواده های حاکم و تجار ایجاد کند. مدیر سرمایه‌گذاری این سازمان حمد بن جاسم است و او به همراه حمد بن خلیفه و شیخ موزه مثلثی بودند که توانستند قطر را از کشوری کوچک به قدرتی اقتصادی و منطقه ای تبدیل کنند. ارزش این صندوق نزدیک ۲۰۰ میلیارد دلار می شود.
سرمایه گذاری در صنایع غیرنفتی
برخی سرمایه گذاری‌های معروف قطر شامل سرمایه‌گذاری در شرکت فولوکس واگن است که ۱۵ درصد آن را قطر در اختیار دارد. همچنین سرمایه‌گذاری قطر در بانک باریکلز انگلستان ۷ درصد است که درآمد همین بانک به اندازه فروش نفت کشور ماست.
همچنین سرمایه‌گذاری در رویال داچ شل، و شرکتهای مختلفی در حوزه فیلم ، موسیقی، غذا و... انجام شده و قطر توانسته قدرت خود را در الگوهای نرم دنبال کند. مثلا شیخ موزه از سال ۲۰۰۵ به بعد با در اختیار گرفتن نهادهای آموزشی قطر توانسته نهادهای آموزشی زیادی را به قطر دعوت کند از جمله امروزه موسسات تحقیقاتی رند و بروکینز در قطر مستقر هستند.
توجه به اقتصاد دانش بنیان و دیجیتال
دولت قطر «سند ملی قطر در ۲۰۳۰» را با تکیه بر توسعه پایدار این کشور در اکتبر ۲۰۰۸ منتشر کرد. دال مرکزی این سند در حوزه اقتصاد، تبدیل شدن به یک اقتصاد دانش بنیان مبتنی بر اقتصاد دیجیتال بود. این کشور در سال ۲۰۱۴ سند ملی استراتژی امنیت سایبری را به منظور پوشش ریسک ها و تهدیدهای سایبری علیه شهروندان این کشور منتشر کرد. در همین سال سند دولت الکترونیک این کشور نیز منتشر شد.
در ژانویه ۲۰۱۹، مرکز هوش مصنوعی قطر به عنوان بخشی از مرکز تحقیقات رایانش قطر از زیرمجموعه های بنیاد قطر به عنوان متولی آموزش، تحقیقات و فناوری مدرن در این کشور اقدام به انتشار طرح اولیه استراتژی ملی هوش مصنوعی برای قطر نمود. طبق این اسناد، دولت قطر مأموریت دارد با کاربرد فراگیر هوش مصنوعی در تمام ابعاد زندگی، کسب و کارها، امنیت اقتصاد، آینده استراتژیک قطر، اقتصاد قطر را از یک اقتصاد مبتنی بر سوخت های فسیلی به اقتصادی مبتنی بر دانش دیجیتال تبدیل نماید.
همچنین آماده سازی جامعه برای پذیرش فناوری هوش مصنوعی مطابق با نیازها و سنت های بومی و نیز ایفای نقش قطر به عنوان تولید کننده برنامه های کاربردی هوش مصنوعی در رده جهانی و ایجاد یک محیط تجاری بر اساس هوش مصنوعی و نوآوری از جمله فعالیت های دیگر قطر برای توسعه اقتصاد دیجیتال می باشد.
قطری ها برای دستیابی به رتبه ممتاز در اقتصاد دیجیتال در دنیا و رهبری کشورهای عربی در اقتصاد دیجیتال، برنامه ریزی وسیعی انجام داده اند که از جمله برنامه های راهبری آنان در این راستا می توان به ایجاد سیستم قانونی و قضایی جذاب و کارآمد در کسب و کارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، ایجاد زیرساخت های محاسباتی و ابری قدرتمند با انعطاف پذیری بالا در رده جهانی به منظور رهبری کشورهای عربی در ساخت برنامه های کاربردی پردازش زبان عربی مبتنی بر هوش مصنوعی اشاره کرد. همچنین سایر برنامه ها و اهداف این کشور به قرار زیر می باشد:
• توسعه هوش مصنوعی در پزشکی دقیق و بیولوژی سیستم ها همزمان با افزایش داده های پزشکی و سلامت در قطر
• ارتقای صنایع حمل و نقل و لجستیک هوایی و ریلی با توجه به فرصت های موجود در جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲
• ارتقای امنیت غذایی و آبی با کمک هوش مصنوعی در پیشبرد کشاورزی دقیق و طبقاتی و غیره
• توسعه هر چه بیشتر صنایع بالغ نفت و گاز در قطر علی الخصوص در زمینه پیش بینی تعمیرات تجهیزات و کاهش زمان از کارافتادگی تاسیسات
• جذب استعدادهای هوش مصنوعی از سراسر دنیا در بخش های آموزش، تحقیقات و کارآفرینی؛
• ایجاد یک اکو سیستم جذاب پرورش استعدادها جهت توسعه و ارتقای استعدادها بومی هوش مصنوعی و جذب استعدادهای بین الملی و معرفی دوحه به عنوان یک مرکز جهانی برای جذب استعدادهای هوش مصنوعی؛
• آموزش به رهبران کسب و کارها در حوزه مدیریت، همچنین آموزش اجرایی بر اساس ضروریات هوش مصنوعی؛
• الگوی برداری قطر از مقررات حفاظت از داده عمومی اتحادیه اروپا برای محافظت از شهروندان؛به کار گیری هوش مصنوعی توسط دولت در بخش خدمات عمومی علی الخصوص در بخش های دولت الکترونیک
توجه به فرآوری نفت خام
کشورهای نفتی خاورمیانه روز به روز به سمت تاسیس و ساخت تاسیسات پتروشیمی و تبدیل شدن به تولید کننده محصولات پتروشیمی می روند تا بتوانند در کنار ایجاد منابع درآمدی جدید با عبور از صادرات نفت خام، بازارهای جدیدی را از آن خود کنند. دو شرکت نفت آرامکو عربستان و شرکت ملی نفت ابوظبی متعلق به امارات نیز از برنامه برای افزایش قابل توجه ظرفیت پالایشی و تولید محصولات پتروشیمی خود خبر دادند.
تمامی میدان های نفتی قطر در دریا قرار دارند به جز میدان دخان که در خشکی قرار دارد.
میدان نفتی الشاهین نیز یکی از میادین نفتی دریایی قطر است که طی قراردادی با شرکت توتال فرانسه در حال توسعه و بهره برداری میباشد. تقربا تمامی شرکتهای بزرگ نفتی جهان در قطر حضور دارند و هریک بخشی از صنعت نفت و گاز قطر را اداره میکند.
شرکت قطر پترولیوم، شرکت مادر صنعت نفت و گاز قطر است که تمامی فعالیتهای نفت و گاز این کشور را مدیریت و مطالعه میکند.
قطر همچنین سرمایه گذاری هنگفتی برای توسعه تولید و صادرات گاز طبیعی مایع شده (LNG) انجام داده که همچنان ادامه دارد و بخش مهمی از نیاز انرژی کشورهای صنعتی را از این طریق تامین میکند.
در زمینه گاز طبیعی، قطر با میدان پارس جنوبی در ایران اشتراک دارد. قطر هم اکنون سالانه ۲ هزار و ۳۰۰ تن پلی اتیلن تولید می کند که بیشتر آن در صنعت بسته‌بندی استفاده می‌شود، قرار است با بهره برداری از تاسیسات شرکت شورون و قطر پترولیوم این ظرفیت به ۴۳۰۰ تن در سال افزایش یابد.
جمع بندی
کشورهای نفت خیز در چند سال اخیر به تکاپو افتادند تا اتکایشان به درآمدهای نفتی کمتر شود و منابع درآمدی جایگزینی را ایجاد کند تا در آینده و نسل‌های بعدی به مشکل نخورند و همچنین از نوسانات قیمتی نفت و تبعات آن در امان بمانند.
کشور قطر نمونه موفق این امر است که با هوشمندی سرمایه‌گذاری‌هایی را در سایر حوزه‌ها ازجمله در ساخت پالایشگاه و مجموعه‌های فرآوری نفت داشته باشد.
حوزه دیگری که قطر به آن توجه کرده هوش مصنوعی و اقتصاد دانش بنیان است تا از علم و دانش درآمد کسب کند و در عین حال کشور را هم با کمک این امر اداره کند مثلاً در توسعه دولت الکترونیک از هوش مصنوعی استفاده میکند. حوزه‌های دیگری هم مورد توجه قطر بوده مثل گردشگری که در این مجال نمی‌گنجد./
گزارشگر: سجاد همتی بروجنی
منابع
اقتصاد قطر را بیشتر بشناسیم، مجله اینترنتی تصمیم.
راهبرد بازار؛ برنامه بلندپروازانه قطر در اقتصاد دیجیتال، پایگاه خبری راهبرد بازار.
چنددستگی در خلیج فارس: تاثیرات و پیامدهای بحران قطر، جین کین مونت، ناشر برنامه خاورمیانه و شمال افریقا موسسه چتم هاوس، ترجمه: محسن محمودی، جواد عرب یارمحمدی.
بررسی رابطه علیت میان رشد اقتصادی و توسعه گردشگری در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، علی حقیقت؛ عبدالخالق خرسندیان؛ حامد عربی، سیاست های راهبردی و کلان : تابستان92، دوره1 شماره2،108-71.
پویایی شرکتهای نفتی رمز بقا در رقابت جهانی، رضا پاکدامن، گزارش سایت جهان اقتصاد.
تحول اقتصاد تک محصولی؛ شمشیری دو دم بر سر شورای همکاری خلیج فارس، گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا.
اقتصاد سیاسی بین‌المللی خلیج فارس، کریستیان اولریکسن، فریبرز ارغوانی‌پیرسلامی، سیدجواد صالحی، مهدی کشاورز، نشر مخاطب.