بعد از جنگ جهانی دوم ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری با هدف رسیدن به اقتصاد آزاد و گسترش صادرات در میان کشورهای جهان شکل گرفت.
تاسیس مناطق آزاد تجاری در ایران نیز با هدف کمک به توسعه صادرات و ارز آوری و اشتغال آفرینی و گسترش فعالیت های اقتصادی با کشورهای منطقه صورت گرفت.
ایجاد پایانه¬های صادراتی در کشور را قطعاً می¬توان گام مثبتی در تسهیل صادرات غیرنفتی دانست.
در راستای تحقق سیاست های اقتصاد مقاومتی تلاش شد تا از حداکثر ظرفیت های داخلی و بین المللی مناطق آزاد تجاری بهره برداری شود و با شکل گیری این مناطق صادرات کشور بویژه صادرات مجدد کالا از ناحیه مناطق آزاد کشوها رشد 30 درصدی را در دولت یازدهم تجربه کرد.
به دلیل گستردگی کشور و اینکه توانمند¬های صادراتی در مناطق مختلف پراکنده شده¬اند وجود پایانه های صادراتی باعث تمرکز خدمات و امکانات برای صادرکنندگان در مناطق مختلف و سهولت دسترسی به این خدمات در نقاط مختلف کشور است.
باید پتانسیل¬های صادراتی در کلیه مناطق کشور بررسی و نیازهای هر استان به ایجاد یا عدم ایجاد پایانه¬های صادراتی شناسایی گردد و محدوده جغرافیایی این پایانه ها با توجه به مزیت نسبی این مناطق تعیین شود.
لازم است این پایانه ها مراکزی جهت ارائه خدمات ارزش افزوده باشند. این خدمات می تواند شامل کنترل کیفیت، بسته¬بندی، فرآیندهای پردازش پیش از صادرات و حتی خدمات مشاوره ای از جمله تحقیقات بازار علاوه بر خدمات گمرک، بیمه و حمل و نقل باشند و مزیتی که بر ای صادرکنندگان دارد شامل حفظ کیفیت مطلوب محصولات بویژه محصولات کشاورزی و دسترسی یکسان به خدمات با هزینه مناسب است و این خود از عوامل ایجاد رقابت بین تولیدکنندگان برای افزایش سطح کیفی محصولات است.
تاکنون 9 مجوز احداث، برای متقاضیان ایجاد پایانه صادراتی در کشور صادرگردیده و در قالب "دستورالعمل حمایت از ایجاد و توسعه پایانه های صادراتی کشور" مورد حمایت قرار گرفته اند.
به عنوان نمونه مجوز احداث پایانه صادراتی دزفول اخیرا صادر شده است که قرار است با همکاری بخش خصوصی احداث شود. در حال حاضر 5 تا 6 میلیون تن محصول کشاورزی در شمال استان خوزستان تولید می‌شود که معمولا به صورت متفرقه از پایانه باربری شهر دزفول صادر می‌شود. این محصولات برای صدور به کشورهای آسیای میانه، حوزه خلیج فارس و روسیه به طور استاندارد بسته‌بندی و آماده می‌شوند . نیاز به یک پایانه صادراتی مجهز به سردخانه در این منطقه از ضرورت های صادراتی استان خوزستان بوده است..
هدف و برنامه دولت ایجاد مناطق آزاد در جوار کشورهای همسایه بوده است تا باعث تقویت و بهبود روابط اقتصادی و اجتماعی بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای همسایه گردد، به نحوی که برای تعامل موثر با هر کشور حداقل یک منطقه آزاد داشته باشیم.
در همین راستا نمایندگان مجلس شورای اسلامی در شهریور ماه امسال با کلیات لایحه ایجاد 8منطقه آزاد تجاری- صنعتی، اصلاح محدوده سه منطقه آزاد تجاری – صنعتی و ایجاد 12 مناطق ویژه اقتصادی موافقت کردند. از 86 منطقه ویژه پیشنهادی، 61 منطقه در مناطق کمتر توسعه یافته است و با ایجاد هشت منطقه آزاد جدید در بانه، مهران، جاسک، بوشهر، قصر شیرین، اینچه برون، زابل و اردبیل موافقت گردیده است.
هدف صادرات کالای تولید منطقه آزاد به خارج از کشور برای سال جاری حدودا یک میلیارد و ۵۰ میلیون دلار برآورد شده است.
مناطق آزاد با تسهیل مقررات و کاهش بروکراسی‌های اداری و با توجه به اینکه خارج از قلمرو گمرکی است در توسعه صادرات نقش مهمی ایفا می کند.
سه نوع صادرات در مناطق آزاد داریم. یکی از آنها صادرات کالای سرزمین اصلی از طریق منطقه آزاد است. نوع دیگر صادرات کالاهای تولیدی منطقه آزاد به سرزمین اصلی است و نوع سوم صادرات کالای تولید منطقه آزاد به خارج از کشور است.
در صورتیکه مشوق های لازم و مناسب بر ای فعالان اقتصادی در نظر گرفته شود مناطق آزاد و ویژه اقتصادی می توانند باعث رشد صنعت، جذب سرمایه گذاری خارجی، اشتغال آفرینی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، افزایش درآمد ارزی کشور با رشد و گسترش صادرات، جذب نقدینگی داخلی و متعاقبا کمک به مهار تورم، دستیابی به فناوری های نوین و تکنولوژی های پیشرفته ، کاهش رکود و فقر زدایی از کشور شود.
کاهش یا حذف عوارض گمرکی، معافیت مالیاتی و در نظر گرفتن تسهیلات لازم برای فعالان اقتصادی از جله مشوق هایی است که میتواند جهت گسترش مبادلات تجاری در این مناطق مفید واقع شود.
متاسفانه ضعف زیرساخت های موجود در مناطق آزاد و مشکلات زیر بنایی از جمله کمبود امکانات و تاسیسات بندری و فرودگاهی و شبکه های حمل و نقل، کمبود نیروهای تحصیل کرده و متخصص در این مناطق و متاسفانه وجود مشکلاتی نظیر قاچاق کالاها که نیاز به نظار ت دقیق تی از سوی نهادهای ذیربط دارد از جمله مواردی است که باعث شده از پتانسیل های مناطق آزاد در کشور به نحو بهینه ای بهره برداری نشده و برای موفقیت در استفاده از این مناطق باید شرایط و زیرساخت های لازم فر اهم شود.
نحوه تعاملات دولتی نهادهای مستقر در این مناطق و اجای درست قوانین باید مورد پایش و نظارت قرار گیرد و از مدیران کارآمد و توانمند در این مناطق استفاده گردد. باید قوانین حاکم بر این مناطق با قوانین بین المللی هماهنگی داشته باشد و در صورت لزوم نارسایی های این قوانین برطرف شود تا تعاملات بین المللی راحت تر صورت گیرد.
باید در مناطق آزاد بانک‌های فراساحلی دایر شود و از قواعد سرزمین اصلی مستثنی و نظام مالی‌شان نظام مالی بین المللی باشد.
اصلاح نظام بانکی و تطابق با قوانین بین المللی از مهمترین ضرورت هایی است که باید در مناطق آزاد در دستور کار قرار گیرد.
در صورتیکه زیرساختهای لازم در مناطق آزاد تجای فراهم شود و در صدد رفع ضعف های موجود در این مناطق برآییم میتوان از طریق مزیت های این مناطق یه گسترش صادرات غیرنفتی و افزایش درآمدهای ارزی کشور کمک کرد.