آسیانیوز / یزد ؛ مناسبت های تقویمی، بهانه و فرصتی هستند تا توجه عموم و نخبگان را به اهمیت روزهای نامگذاری شده برای آن جلب کنند و اما "آب" نیز در جهان و ایران، یکی از این موضوعاتی است که دست مایه تعریف روز و حتی هفته برای گسترش آموزش ها و توجه ها به این موضوع مهم می شود. روز ملی آب (۱۳ اسفندماه) بستر مناسبی است تا رسانه ها، سازمان ها، دستگاه های آموزشی و همه ظرفیت های کشور برای یادآوری نقش بی نظیر آب در زندگی ما، وارد میدان شوند . نکته آنکه روز ملی آب در تقویم جمهوری اسلامی، کمتر شناخته شده است که شاید یکی از دلایل آن نزدیک بودن آن به ایام پایان سال و شاید هم تبلیغات ضعیف متولیان این حوزه بوده است؛ مگر مهم‌تر از سرمایه بزرگی چون آب هم در زندگی بشری وجود دارد؟
برای روشن شدن بیشتر این موضوع و جلب توجه عموم مردم به اهمیت و نقش بی‌بدیل آب در زندگی، به سراغ شماری از متولیان این حوزه رفتیم تا نظرات آنها را در مورد چرایی غریب ماندن روز ۱۳ اسفند بعنوان روز ملی آب و همچنین ضرورت های فراموش شده در این بخش، جویا شویم.
به همین منظور با طرح سه پرسش به سراغ آنها رفتیم که شامل: "چرا ۱۳ اسفند شناخته شده نیست؟" ، "از این روز چه استفاده هایی می توان کرد؟"، "چه باید کرد تا این روز مثل روز جهانی آب شناخته شود؟
از ریاضیات آبی تا ریاضت آبی
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد، نقطه نظرات خود در این زمینه را با یک مثل معروف مدیریتی آغاز کرد که میگوید "اگر چیزی را نتوانی اندازه گیری کنی، نمی توانی آن را کنترل کنی و اگر چیزی را نتوانی کنترل کنی نمی توانی آن را مدیریت نمایی و همه گرفتاری ما از عدم مدیریت است
"محمد مهدی جوادیان‌زاده" افزود: برای مدیریت درست که مهمترین رکن حکمرانی خوب می باشد باید "دو دو تا چهارتا" های کار به خوبی شناسایی و لحاظ شود.
وی برای روشن شدن بیشتر این موضوع، مصداق سخنان خود را به سوی حکمرانی آب و موضوع حیاتی آن برد و افزود: با وجود امکانات متعدد اندازه گیری و سنجش در حوزه محیط زیست و اقلیم و سازوکارهای پیشرفته آمار برداری و گزارش های علمی و فنی منطقه ای و بین المللی، امروز دیگر بر همگان واضح و مبرهن شده است که در موضوع بهره برداری از منابع آب اگر دو دو تا چهارتاهای معروف یا به عبارتی فنی تر ریاضیات آبی را رعایت ننماییم آن وقت است که هشتمان گرو نه خواهد بود.
وی ادامه داد: یعنی اینکه در امر توسعه یک جانبه و قطعا ناپایدار، برای دسترسی به اهداف این توسعه، آنچنان بر منابع طبیعی فشار می آوریم که در نهایت وقتی حساب و کتابی وسط می آید متوجه می شویم که برای یک واحد آبادانی، ده ها واحد خرابی به بار آورده ایم.
جوادیان زاده معتقد است: آب محور توسعه است و اگر نباشد پس توسعه ای هم در کار نیست؛ بنابراین امر توسعه را بدون توسعه بهره برداری از منابع آب تقریبا ناممکن می دانیم؛ امروز در سراسر جهان مشاهده می شود که رودخانه ها، آبخوان ها، جنگل ها، کوه ها و دشت ها در اثر این توسعه بی هوا و ناپایدار به شدت آسیب پذیر شده اند.
وی یادآور شد: منابع آب زیرزمینی با کسری مخزن های بزرگ و رو به افزایش حالتی وخیم دارند و البته تغییر اقلیم که آن هم ارمغان توسعه ناپایدار دست ساخت بشر می باشد مزید علت شده است؛ ریاضیات آبی را رعایت نکرده ایم و هر روز با فکر توسعه بیشتر سر از بالین برداشته ایم و یا حساب و کتاب میان نیاورده ایم یا اصلا حساب و کتابی نکرده ایم و حال با این همه عوارض و تبعات روبرو هستیم.
وی با طرح این سوال که "چه باید کرد؟" اظهار داشـت: در این رابطه و برای درمان آلام و دردهای امروز، 2 راه بیشتر وجود ندارد؛ یک راه ساده و آسان و یک راه سخت و صعب که راه ساده و آسان این است که همین کاری که تاکنون می کرده ایم، همین مدیریتی که تا این زمان اعمال می کرده ایم و همین تدبیری که تاکنون می اندیشیده ایم، آن را ادامه دهیم که قطعا نتیجه همان خواهد شد که تاکنون شده است!
به گفته وی تغییر اقلیم بیشتر، جنگل های تنک تر، رودهای کم آب تر و آلوده تر، آبخوان های تخریب شده تر که این راه در نهایت به خشکسالی مستمر، تنش آبی و بی آبی و در نتیجه منازعات آبی بیشتر منتهی می شود و به عبارتی دیگر درگیر ریاضت جبری آبی می شویم و البته این راه برگشت ناپذیر می باشد؛ راهی یک طرفه به سمت نیستی و نابودی.
این مسوول آبی استان یزد در مورد راه دوم هم گفت: راه دوم، همان راه سخت و نفس گیر و ریاضت اختیاری آبی است؛ مدیریت مصرف را به طور جدی در همه جنبه های مصرف آب در دستور کار قرار می دهیم و اصل ارتقاء بهره وری در مصرف بعنوان یک اصل خدشه ناپذیر می پذیریم که در این
ن روش اگر چه با دستاوردهای انقلاب صنعتی به راحتی دسترسی به آب داریم ولی اگر این آب در دسترس، سهم ما نباشد گزینه ریاضت آبی را در پیش می گیریم که البته اگرچه این مسیر سخت و پیمودن آن درد و محرومیت از بسیاری از منافع دارد ولیکن ارمغان این سفر پایداری و آبادانی است.
وی با طرح این سوال که کدام راه را باید انتخاب کرد؟ پاسخ را مشخص و معلوم دانست و گفت: به قول سهراب سپهری "چشم ها را باید شست، جور دیگر باید دید".
* * چرا روز ملی آب جدی گرفته نمی‌شود؟
مشاور مرکز بین‌المللی قنات و سازه های تاریخی آب یزد معتقد است: اگر جامعه و طبیعت را به عنوان ۲ موجود متمایز و اساسا متفاوت در نظر بگیریم که هرکدام با مجموعه قوانین خاص خود اداره می‌شوند، اولی توسط قوانین فرهنگی و دیگری با قوانین طبیعی، به اجبار از یک فهم اجتماعی محیط زیست دور افتادهایم. "عباس فقیه خراسانی" افزود: این همان مسئله ای هست که نسلی از اندیشمندان ایرانی بدان دچار شدند؛ بدین معنا که کوشیدند با وام گرفتن از تئوریهای شیوه تولید آسیایی و استبدادزدگی شرقی، تحلیل خود را تنها بر پایه مسائل اقلیمی یا تنها به خلقیات و نگرشهای ایرانی تقلیل دهند.
وی ادامه داد: در اینجا "طبیعت" یا یک منبع منفعل یا مجموعه‌ای از موانع است که جوامع انسانی برای بهبود وضعیت خود باید از آن عبور کنند و یا طبیعت و به ویژه معضل کم آبی دارای چنان قدرتی است که میتواند تمام شئون زندگی اجتماعی را به کنترل خود در آورد. به گفته وی واقعیت این است که ما در یک سیستم تعاملی میان طبیعت و انسان زندگی میکنیم که در این سیستم، تغییرات در یک المان به طور حتم باعث ایجاد تغییر در بقیه سیستم میشود؛ اختیار انسان به طور مداوم بنیانهای طبیعی جامعه را دگرگون میکند و در عوض وضعیت زندگی بشری دگرگون میشود؛ بنابراین نمی‌توان با طبیعت به عنوان یک پس زمینه زندگی بشری برخورد کرد.
این جامعه شناس تصریح کرد: این بینش برای تحلیل جوامع گذشته و همچنین معاصر کاربرد دارد؛ انسان بود که محیط زیست را تخریب کرد، مسیر طبیعی رودخانه‌ها را تغییر داد، سد ساخت، آبهای زیرزمینی را تخلیه کرد و از راه‌های دیگر به دستکاری مداوم طبیعت پرداخت که اغلب با نتایج ناخواسته و مخرب همراه بودند؛ از فرسایش خاک گرفته تا بحران آب؛ از آلودگیهای کشنده تا ایجاد زمینه های زیست محیطی برای تولید و حیات میکروارگانیسم‌های مولد بیماری که در واقع منجر به ظهور پاندمی‌های مهلکی مانند کووید ۱۹ شد.
وی ادامه داد: در سرزمین‌های خشک ایران، سیستمهای آبیاری در واقع شدیدترین نوع اعمال سلطه و دستکاری در طبیعت بود؛ جوامع درحال توسعه کنونی اصولا همیشه جوامع کشاورزی بودند. فقیه خراسانی تاکید کرد: از این منظر میتوان ادعا کرد که آب، کانونی را تشکیل می‌دهد که در آن می‌توانیم تعامل بین عوامل جمعیتی، جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی را مشاهده کنیم؛ بنابراین در همین نقطه جغرافیاست که همواره آب بوده که پل اصلی ارتباط میان جامعه و طبیعت را برقرار ساخته است؛ در مسیری تاریخی، کمبود آب میتوانسته دلیلی برای یکجانشینی و تمدن، مهاجرت به دلیل خشکسالی، حمله قبایل به جوامع شهرنشین برای دستیابی به محصول و در نهایت شکل گیری سیستمهای حکمرانی باشد.
وی با بیان اینکه در همین مسیر، پدیده تکنولوژی، نوع رابطه جوامع با آب را تغییر داد گفت: یعنی در همان سیستم تعاملی میان بشر و طبیعت، نیروی مسلط از آب به جامعه بشری تغییر کرد؛ شکاف میان این اجزا، آب و جامعه به اندازه‌ای گسترده شد که میتوان گفت سیستم حیات درحال نابودی است.
این کارشناس اظهار داشت: از اواسط دهه ۸۰ شمسی، تلاشهای گسترده‌ای برای تبیین اجتماعی بودن مساله آب صورت گرفت و در همان زمان، ایده نامگذاری ۱۳ اسفندماه به عنوان «روز ملی آب» به یک سنت سالیانه تبدیل شد؛ اما آنگونه که انتظار میرفت مورد توجه جامعه واقع نشد؛ مانند سایر ایده‌های محیط زیستی، چنین طرز تفکری به نفع بخشی از همان سیستم حیات یعنی آب بدون مشارکت همه اجزا نمیتوانست سازنده باشد.
به گفته وی تبلیغ ناگهانی و گسترده اهمیت آب، این پیام را به بخشی از بهره‌برداران آب به ویژه در بخشهای کشاورزی که بیشترین مصرف کننده آب بودند منتقل میکرد که ممکن است فراتر رفتن اهمیت آب از کشاورزی به بنیانهای زیست اجتماعی آنان آسیب بزند.
وی افزود: از این رو، عدم مشارکتی بودن ایده نامگذاری روز آب میتوانست از همان ابتدا مساله ساز باشد؛ یک مشکل بزرگ دیگر نیز وجود داشت؛ در همان سطح حکمرانی آب هم از همان آغاز مشخص نبود که چه نهادهایی موافق با بزرگنمایی مساله آب و کدام نهادهای دولتی، نظر مخالف یا ممتنع در برابر ایده نامگذاری یک روز به اسم آب باشند؛ همین عدم یکپارچگی در بین نهادهای مختلف حاکمیتی آب نیز میتوانست مساله را پیچیده‌تر کند.
به گفته وی شعار روز ملی آب در سال ۱۴۰۱، «ریاضت آبی
، مشارکت همگانی و شتاب در تغییر»، اگرچه کوشیده تا به نوعی فراخوانی برای مشارکت همگان در حل مساله آب باشد اما ریاضت آبی پیش از دعوت به مشارکت همگانی آمده و همین آغاز داستان است زیرا اقشاری از جامعه با آن ارتباط نمیگیرند؛ در اینجا انگار حکمرانی آب، ابتدا جریان آبی را قطع کرده و سپس از کشاورزان برای مثال خواسته تا در این گم‌شدن ناگهانی آب مشارکت کنند در حالیکه مشارکت همگانی در یک فضای عمومی گفتگو و ارتباط متقابل اجزای حکمرانی آب است که جامعه را به این نتیجه میرساند که وقت آن شده ما در دوران ریاضت آبی هستیم و باید مصرف آب را کاهش دهیم.
فقیه خراسانی یادآور شد: از سوی دیگر، شتاب در تغییر در کلیت خود ابهام را چند برابر کرده است. تغییر در چه؟ در زمانه غیاب دانش همگانی از بحران آب، آنسان که از مصرف شتابان آب در یک تراژدی منابع مشترک برمیآید که وزارت نیرو را وادار به بهره گیری از تکنولوژی کنتور هوشمند برای کنترل مصرف آب نموده است و در کنار سنت گرایی کشاورزی و یکسانی نوع کشت وکار بین نسلی و اصولا عدم آمادگی ذهنی و البته شرایط خاص جسمی و مالی برای تغییر، شعار امسال این ایده را به ذهن متبادر میکند که برای شما و چون از مشارکت همگانی میگوید، دیگر بس است؛ همه چیز، حتی معلوم هم نیست که دقیقا چه چیز باید تغییر کند!
وی با بیان اینکه روز ملی آب آنقدرها هم جدی نیست زیرا به بخشی از یک گفتمان فراگیر حل بحران آب تبدیل نشده است، اضافه کرد: اصولا مشخص نیست که تا چه اندازه خود بحران آب به ویژه در بخشهای اصلی مصرف کننده آب به یک دغدغه تبدیل شده باشد.
این جامعه شناس افزود: اگر روز ملی آب از ابتدا با عناوین دیگری چون آب و کشاورزی، یا آب و زندگی مشخص شده بود شاید مخاطب بیشتری میداشت؛ همین حالا هم انگار شعارها به دقت انتخاب نمیشوند و همین دیگری هم دردسر بزرگتری در مسیر گفتگوی عمومی بر سر بحران جدی آب و اهمیت واکنش بدان میآفریند، بحران آب البته بدان حد مهم هست که جامعه بخواهد در مسیر حل آن پیشگام شود و بنابراین شعار امسال باید با گفتگو بر سر آب شروع میشد تا سپس به راه حل مشارکتی ریاضت آبی بر مبنای تغییر در رویکردهای تامین و مصرف آب برسد.
ضعف اطلاع رسانی نهادهای ذیربط
مدیر کل امور اجتماعی استانداری یزد هم با طرح این پرسش که چرا ۱۳ اسفند شناخته شده نیست؟ گفت: این موضوع به کم کای نهاد های متولی در این حوزه بر می گردد ضمن آنکه سازمان های مردم نهاد زیست محیطی ما که در زمینه آب هم فعالیت داشته اند به اندازه لازم این موضوع را در بین مردم و اعضا گوش زد نکرده اند.
"جمال قهرمانی" افزود: سومین نهاد هم اموزش و پرورش است که البته مستقیم تقصیری متوجه آن ها نیست چون خوراک به آن ها داده نشده و از ان ها مطالبه نشده که این روز را در بین دانش اموزان معرفی کنند؛ شاید وزارت علوم برای دانشجویان هم پتانسیل خوبی باشد. این مسوول در پاسخ به دومین پرسش ما هم گفت: در این روز به خصوص در جامعه یزد که ما مدیریت سنتی منابع آب را هم داشته ایم می توانیم این نوع مدیریت را برای نسل جوان بیشتر باز کنیم؛ مثل برگزاری رویدادهای جذاب به خصوص برای کودکان زیرا جریان جامعه پذیری در آن ها در حال شکل گیری است و بهتر می توان روی انها تاثیر گذاشت.
وی ادامه داد: همچنبن در این روز می توان از آب بران زحمت کش قدیمی تقدیر و تشکر کرد، کسانی که به عنوان مقنی در جامعه شناخته می شده اند و امروزه به فراموشی سپرده شده اند و مورد بعدی صرفه جویی در مصرف آب است که در این روز با تاکید ویژه بر آن، مسیر فرهنگ سازی مصرف آب را طی کنیم.
وی در پاسخ به این پرسش که چه بابد کرد تا این روز مثل روز جهانی آب شناخته شود ؟ افزود: نهادهایی که نامبرده شد می توانند در این زمنیه بسیار موفق عمل کنند؛ همانطوری که روز هوای پاک در مدارس گرامی داشته می شود و بچه ها نقاشی می کشند، مدارس با همکاری نهادهای ذی ربط و سازمان های مردم نهاد می توانند به صورت ویژه برای این روز برنامه ریزی داشته باشند.
*چرا روز ملی آب شناخته شده نیست؟
رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان در مورد ناشناخته ماندن روز ملی آب گفت: رشد فزاینده جمعیت و افزایش مصرف آب، قطع بی رویه درختان جنگلها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرسازی و افزایش صنایع آلوده کننده آب، شیوه های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه های مصنوعی، همگی از عوامل نابودی چرخه منظم آب در سطح جهان است که نوعی تهدید جدی برای جامعه بشری محسوب می شوند.
"مجید دهقانی زاده" افزود: از این رو و در راستای آگاه ساختن جهانیان به اهمیت روزافزون آب و ایجاد سیستمهای جهانی و توسعه منابع آب، در کنفرانس جهانی توسعه و محیط زیست در سال ۱۹۹۲ میلادی،بیست و دوم مارس به عنوان روز جهانی آب معین شد.
وی ادامه داد: در کشور ما نیز اهمیت روزافزون آب در چرخه حیات
از یک سو و تاکیدات دینی بر حفظ آن ۱۳ اسفند ماه به عنوان روز ملی آب در تقویم نامگذاری شده است و با اینکه نامگذاری روزها با هدف تذکر و یادآوری و تمرکز توجه بر اهمیت موضوعات ذکر شده می باشد، اما به نظر میرسد برخی از روزها آنچنان که باید و شاید نتوانسته است در تقویم کشور، جایگاه واقعی خود را بیابد.
روز ملی آب هم را می توان یکی از این موارد ذکر کرد.
وی در مورد دلایل ناشناخته ماندن ۱۳ اسفند روز ملی آب هم گفت: عدم انطباق زمانی بین روز ملی آب به عنوان یک آیین باستانی با روز جهانی آب، عدم انتخاب زمان مناسب برای نامگذاری این روز، تراکم کاری پایان سال و عدم امکان وقت گذاری دستگاه های اجرایی برای ترویج این موضوع و وفور منابع آبی در فصل زمستان و کم نتیجه بودن اقدامات ترویجی به دلیل عدم درک بحران کم آبی از جمله آنهاست.
به گفته وی تقلیل گرامیداشت روز ملی آب به برگزاری مراسم های ظاهری و صرفا تبلیغاتی، عام بودن برنامه های روز ملی آب بدون توجه به زمینه ها و نیازهای ذهنی مخاطبان، نقش پایین رسانه ها در تبلیغ فعالیت های تعریف شده در روز ملی آب، عدم تصویب روز ملی آب در مراجع تصمیم گیر و تصمیم ساز و صرفا درج این روز در تقویم از دیگر دلایل این امر است.
این مسوول در مورد محورهای مورد استفاده در این روز ملی هم گفت: ما نباید با مناسبت‌ها به خصوص مواردی که با حیات و زندگی ما بستگی دارد، تشریفاتی و تصنّعی و از سر رفع تکلیف برخورد کنیم؛باید با نوع عملکرد خود نشان دهیم که آب را قدر می‌شناسیم و همه سال به فکر آب هستیم و باید از این روز جهت یادآوری مسئولیت‌های مان در برابر آب استفاده کنیم و قبل از آنکه به دیگران بگوییم چگونه در مصرف صحیح آب تلاش کنند، به خودمان باز گردیم و ببینیم آیا واقعا اهمیت و حساسیت آب را باور کرده و در کارهایمان رعایت کرده‌ایم؟
وی با طرح این پرسش که در استان کم آب یزد، آیا باید سهم بخش کشاورزی در مصرف آب حدود ۹۰ درصد آن هم با بازدهی حدود ۱۶ درصد در تولید ناخالص استانی باشد؟ گفت: باید به جای برنامه‌های بزرگداشت آب یا در کنار این برنامه‌ها اندکی هم به فکر اجرای انواع راهکارهای صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی و باغداری و جلوگیری از آبیاری‌های غرقابی باشیم و انواع محصولات کم آبخواه را در کشاورزی سنتی استان ترویج کنیم.
دهقانی زاده یادآور شد: باید این نکته را قویا جا بیندازیم که اگر فقط ۱۰ درصد در مصرف آب در بخش کشاورزی صرفه‌جویی شود دیگر نیاز و تکیه ما به انتقال آب از خارج حوزه استان به یزد به نزدیک صفر میرسد پس روز ملی آب در استان یزد باید روز فریاد در مقابل عدم اجرای برنامه‌های مصرف بهینه آب باش.
به گفته وی علاوه بر این باید مراکز برگزار کننده، مبادرت به انجام برخی از فعالیت هایی نمایند که بتوان به صورت ملموس نتایج اهتمام به گرامیداشت این روز را ببینیم و درک نماییم برای نمونه بازدید از فعالیت ها و فرایندهای مرتبط با تولید آب، انتقال آب، مصرف آب یا رونمایی از برخی فعالیت های علمی و نوآورانه در حوزه آب، فرایند تاریخی رخ دادهای انجام شده برای تامین آب، تصویب این روز در مراجع ذیصلاح و نه صرفا یک روز تقویمی، برگزاری مسابقه های علمی برای تقویت جایگاه صرفه جویی در مصرف منابع آب را می توان درنظر گرفت.
رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی یزد تاکید کرد: اهمیت آب، چندان در جامعه جا باز نکرده چرا که در تعطیلات نوروزی ماست و همه دست اندرکاران به کار خویش سرگرمند و این روز هم مظلوم واقع شده است.
وی گفت: از دیدگاه من برای جا افتادن روز ملی آب باید به سراغ سازمان‌های مردم نهاد رفت و آنها را برای مشارکت در برنامه‌های این روز بسیج و تقویت کرد؛ نفوذ این گونه تشکیلات به لحاظ مردمی و محله محور بودن آنها و ترکیب اعضای‌شان که عموما از جوان‌های پر انرژی هستند، زیاد است و تاثیر خوبی دارند.
وی با بیان اینکه فعال سازی فضای مجازی و تولید محتواهایی اثر بخش و هشدار دهنده و انتشار آنها در گروه‌ها نیز میتواند کارساز باشد، اظهار داشت: اگر بتوانیم با آثار ارزشمند به درون خانواده‌ها نفوذ کنیم و مادران و فرزندان را به مصرف صحیح و بهینه آب تشویق و ترغیب کنیم و با این فرهنگ‌سازی به افق‌های دور نگاه کنیم، به خوبی می‌توانیم رسالت خود را به انجام برسانیم.
به گفته وی به نظر میرسد باید از روز ملی آب کارهای فرهنگ‌سازی را برنامه‌ریزی کرد تا در روز جهانی آب، آنها را اجرا و در بهار و تابستان ثمره‌اش را مشاهده نمود.
سید محمد جواد عرفانفر
روز ملی آب، غریب
در تقویم ملی