مهدی کریمی تفرشی
براساس قانونی نانوشته در کلان اقتصاد ایران وقتی از تولید صحبت می‌کنیم؛ بسیاری ناخودآگاه به صنایع سنگین توجه دارند و رونق تولید را در صنایع بالادستی جست‌وجو می‌کنند که البته کار اشتباهی هم نیست، اما نکته اصلی این است که تکمیل زنجیره تولید میتواند ارزش افزوده برای کشور ایجاد کند نه تولید در صنایع بالادستی و فروش مواد اولیه خام.
در حالی که بسیاری از صنایع در حال حاضر در رکود نسبی به سر می برند، یکی از بخش‌هایی که امروز می‌توانیم به آن توجه ویژه داشته و برای تحقق فرمایشات رهبری از آن بیشترین استفاده را داشته باشیم، صنایع غذایی در ایران است، صنایعی که سهم بالایی از گردش اقتصادی و تولید ناخالص ملی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.
این صنعت مهم و پیشرو نقش بسیار تعیین کننده‌ای در توسعه اقتصادی کشور بویژه در شرایط حساس و استراتژیک فعلی ایران ایفا می‌کند. به این دلیل که توجه به این بخش از اقتصاد کشور علاوه بر تامین نیازهای داخلی و امنیت غذایی فرصتی برای ارزآوری با صادرات خواهد شد.
براساس آمارهای موجود بیش از ۱۰ درصد از ارزش افزوده بخش صنعت کشور از تولیدات صنعت غذایی تامین می‌شود و در سال 97 صادرات محصولات تبدیلی کشاورزی و مواد غذایی ایران به 5/5 میلیارد دلار رسید که با وجود تحریم های شدید علیه ایران این رقم قابل توجه است.
درحال حاضر حدود 95 درصد مواد غذایی مورد نیاز کشور در داخل تولید می‌شود و هم‌اکنون به‌طور متوسط سالانه حدود 130 میلیون تن مواد غذایی در کشور از سوی تولیدکنندگان داخلی تولید می‌شود. براساس پتانسیل‌های موجود امکانات بالایی برای صادرات در اختیار داریم. بازار 400 میلیون نفری اطراف ایران یکی از بهترین فرصت‌ها برای رونق صادرات غیرنفتی با استفاده از نیاز غذایی آنهاست و می‌توانیم با افزایش بهره‌وری و ایجاد کارخانه‌های صنایع تبدیلی و تکمیلی از این تقاضای بالقوه استفاده‌ای مناسب در راستای اهداف تعیین شده سال جهش تولید گام برداریم.
رسیدن به نرخ رشد سالانه ۲۲درصدی صادرات غیرنفتی از اهداف اصلی برنامه ششم توسعه صادراتی نیز محسوب می‌شود. اما صنعت غذا به‌عنوان یکی از رشته‌های صادرات محور همچنان با چالش‌های بسیاری در این بخش روبه‌رو است و برای تحقق اهداف صادراتی پیش‌بینی شده برای سال‌جاری باید راهکارهای اساسی برای این بخش در نظر گرفت.
با توجه به کاهش آهنگ رشد جمعیت و کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان داخلی ادامه رشد و توسعه این صنعت مستلزم حضور در بازارهای منطقه است. از جمله مهم‌ترین بازارهای منطقه برای صادرات موادغذایی ایران سه کشور روسیه، عراق و عمان است.
بررسی ساختار رقبا در بازار و ارزیابی شرایط عرضه و تقاضا در بازارهای بین المللی از محورهای اساسی موردنیاز برای حضور موفق این صنعت در بازارهای بین المللی و بویژه کشورهای همسایه است.
طبق برآوردها گردش مالی مواد غذایی در ایران حدود ۱۰۰ میلیارد دلار است. بررسی‌ها نشان می دهد صنایع غذایی بالاترین سهم را در ایجاد اشتغال در کشور داشته است و پیش بینی ها بر این نکته استوار است که این بخش امکان توسعه اشتغال در اقتصاد کشور را بیش از سایر بخش های صنعتی خواهد داشت . صنایع غذایی با بیش از 2500 کارگاه تولیدی در بین 13 هزار کارگاه صنعتی با ده نفر کارگر و بیشتر، بزرگترین صنعت کشور از لحاظ تعداد، ارزش افزوده و میزان اشتغال‌زایی محسوب می‌شود. صنایع غذایی به‌تنهایی 8/16 درصد از کل اشتغال صنعتی کشور را از آن خود کرده‌اند. در صورت حمایت کافی، این بخش امکان توسعه اشتغال در اقتصاد کشور را بیش از سایر بخش‌های صنعتی خواهد داشت.
اصلاح نظام بانکی، اصلاح قوانین تأمین اجتماعی، اصلاح قوانین کار و اصلاح قوانین مالیاتی از ملزومات بسترسازی برای یک حرکت رو به رشد در حوزه تولید صنعت غذاست.
کاهش سود بانکی برای تولید کنندگان صنایع غذایی و کاهش مالیات عملکرد جهت صنایع غذایی و ایجاد صندوق بیمه برای واحدهای صنایع غذایی از نیازهای اساسی تولیدکنندگان در این صنعت است.
مبارزه با رانت و فساد، مبارزه با قاچاق موادغذایی، رفع موانع و مشکلات بنگاههای صنعتی کوچک و شهرک های صنعتی، در نظرگرفتن تسهیلات و مشوق های لازم برای تولیدکنندگان، رفع مشکلات تامین مواد اولیه و دسترسی آسان و نیز حمایت از شرکت های دانش بنیان در این راستا می تواند شرایط را برای حضور موفق تر و پررنگ تر این صنعت در سال جهش تولید مهیا کند.
در حال حاضر یکی از مشکلات صنعت غذا کمبود نقدینگی برای اصلاح زیر ساخت ها ، تأمین مواد اولیه درجه یک و خرید دستگاههای بسته بندی نوین است .
از آنجا که مواد اولیه این صنعت محصولات فصلی است، در زمان خاص و کوتاهی باید تمامی مقدار مورد نیاز از کشاورزان که تمایلی به فروش قسطی و نسیه ندارند نقدی خریداری شود و به همین دلیل چرخش سرمایه در این صنعت به زمانی طولانی نیاز دارد. بنابراین یکی از بزرگترین مشکلات تولیدکنندگان به ویژه در صنایع‌غذایی حجم کلان سرمایه مورد نیاز است.
یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در دوران رکود پررنگ‌تر شده و تاثیر به‌سزایی بر روی عملکرد بنگاههای تولیدی داشته است، مشکلات تامین مالی و نقدینگی این بنگاه‌هاست. از سوی دیگر، کمبود منابع مالی صنایع غذایی و عدم کارایی بازار سرمایه، موجب بالا رفتن هزینه‌های تامین مالی در تولید صنایع غذایی در ایران شده است. به‌طوری که در مقایسه با رقبای خارجی، رقابت‌پذیری صنعت غذا را کاهش داده است.
کوچک بودن اراضی کشاوزی، یکپارچه نبودن، هدر فت منابع آبی و محدودیت‌های مالی کشاوزان را دچار مضیغه کرده و باعث می شود دلالان و واسطه ها فعال شوند. در این میان هزینه های حمل و نقل بالا می رود و کیفیت مواد غذایی به دلیل شرایط نامناسب حمل و نگهداری پایین می آید.
در شرایطی که بحران کرونا جهان را فرا گرفته است تامین مواد غذایی موردنیاز مردم که از کالاهای اساسی است قطعا در اولویت است و بنابراین تقاضا برای بسیاری از موادغذایی بیشتر از گذشته است و تولیدکنندگان در سنگر تولید بیش از گذشته با تلاشی مضاعف به تولید و تامین نیازهای اساسی مردم مشغولند.
از پیامدهای بحران جهانی کرونا اینست که تولیدکنندگان مواد غذایی فاسد نشدنی احتمالا با افزایش تقاضا مواجه خواهند شد؛ موضوعی که تاکنون در تقاضای حبوبات در سراسر جهان مشاهده شده است.
طبعا بسیاری از موادغذایی که خواص آن ها برای تقویت سیستم ایمنی بدن برای مردم روشن شده است و با توجه به همه گیری این ویروس و نقش مهم ارزش تغذیه ای مواد غذایی، تقاضا برای این نوع مواد غذایی بالا خواهد رفت که قطعا تلاش و مجاهدت مضاعف تولیدکنندگان را می طلبد.
تامین سرمایه در گردش بنگاه های تولیدی همواره یکی از بنیادی ترین نیازهای تولید بوده و هست. موضوعی که بویژه در شرایط سخت و حساس فعلی که بشدت تولیدکنندگان را تحت فشار قرار داده باید در اولویت برنامه های دولت قرار گیرد. هدایت نقدینگی به سوی بازار سرمایه از ضرورت های کمک به رونق تولید در صنعت غذاست.
اعطای تسهیلات بانکی به بنگاههای اقتصادی طبق یک برنامه مشخص و عملیاتی لازمه کمک به چرخه تولید و جلوگیری از رکود یا تعطیلی بسیاری از واحدهای تولیدی و بویژه کمک به تولیدکنندگانی است که با برنامه، هدف و ایده های نو و عملیاتی وارد عرصه تولید شده اند و یا پژوهشگران و شرکت های دانش بنیان که طرح های عملیاتی و نوآورانه مورد نیاز کشور را مایلند به عرصه تولید وارد کنند.
استفاده از حداکثر ظرفیت صندوق های سرمایه گذاری برای طرح ها و پروژه های تولیدی از ابزارهای مهم تامین سرمایه تولید است که باید پویایی کافی به این عرصه سرمایه گذای تزریق شود.
برای اینکه فعالان اقتصادی بتوانند نسبت به ورود به فضای کسب‌وکار و انجام سرمایه‌گذاری ترغیب شده و برای آن برنامه‌ریزی نمایند ثبات ارزی یکی از مسائل مهم و تعیین کننده است. بعلاوه عدم امکان پیش بینی وضعیت ارزی نیز میتواند امنیت سرمایه گذاران را تهدید کند.
در شرایط فعلی باید زمینه فعالیت بخش خصوصی را فراهم کرد اما در کنار آن نیز باید از اقشار ضعیف جامعه حمایتی مستقیم شود.
پتانسیل و ظرفیت تولید بالا، تنوع اقلیمی و تولیدی، انحصار تولید در برخی محصولات و وجود مزیت نسبی در تولید برخی محصولات کشاورزی از مزیت های مهم ایران نسبت به بسیاری از کشورها برای حضور در بازارهای جهانی است که استفاده از این فرصت بینظیر مستلزم یک عزم جدی برای رفع محدودیت ها و موانع این صنعت است.