آسیانیوز - امروزه در همه جا علی‌الخصوص کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته، لزوم تناسب دخل با خرج، یا بررسی هزینه و درآمد، یا مبحث سود و زیان و چنین مواردی، اهم موضوعات شده و مباحث مالی و اقتصادی، در صدر اهمیت موارد قرار گرفته است.
با توجه به اینکه مفهوم بودجه از آغاز پیدایش‌اش تاکنون، تغییر و تحول بسیار زیادی یافته است، به‌دست آوردن تعریف جامع و کاملی که همه‌ی مفاهیم آن در دوره‌های گذشته و حال را پوشش دهد، کاری بس دشوار است. یکی از مهم‌ترین و موثرترین حیطه‌ها در خصوص مبحث بودجه‌ریزی، بودجه‌ریزی عملیاتی است. بر اساس تعریفی که صندوق بین‌المللی پول، از بودجه‌ریزی عملیاتی دارد، بودجه‌ریزی عملیاتی، عبارت است از: روش‌ها و ساز و کارهایی که ارتباط بین اعتبارات اختصاص یافته به دستگاه‌های اجرایی را با خروجی‌ها و پیامدهای آن از طریق به‌کارگیری اطلاعات عملکردی در تخصیص منابع، تقویت می‌کند. بر این اساس می‌توان بیان کرد که نظام بودجه‌ریزی عملیاتی، نوعی نظام بودجه‌ریزی است که مبتنی‌بر بررسی و پیگیری عملکرد دستگاه‌ها و ارائه بودجه و تخصیص اعتبارات بر اساس پیشرفت عملکرد پروژه‌هاست؛ ضرورت بودجه‌ریزی عملیاتی با توجه به کسری بودجه مزمنی که همواره در بودجه‌های سالانه کشور ما دیده شده است، ضروری به‌نظر می‌رسد.
در خصوص نظام بودجه‌ریزی می‌توان گفت بودجه‌ریزی را فرآیند تخصیص منابع محدود به نیازهای نامحدود می‌نامند؛ بودجه، هدف‌ها و راهبردها را به‌صورت عبارت‌های مالی در می‌آورد و راه اجرای برنامه و کنترل پیشرفت آن‌ها را نشان می‌دهد. از آنجا که حجم دخالت دولت در اقتصاد ایران به‌دلایلی بیش از کشورهای توسعه یافته و اغلب کشورهای در حال توسعه است، بنابراین اهمیت بودجه‌ریزی ما نیز در مقایسه با این کشورها، دو چندان است.
بر اساس همین جایگاه مهم، بسیاری از صاحب‌نظران اقتصادی کشور معتقدند یکی از زمینه‌های درمانیِ بیماریِ اقتصاد ایران، از جمله تورم، بیکاری، کاهش بهره‌وری و رشد پایین اقتصادی را باید در سند بودجه یافت. امروز مسائل مربوط به تنظیم بودجه، فقط در دخل و خرج دولت و حساب پس‌دهی قوه مجریه به قوه مقننه، خلاصه نمی‌شود؛ هر چند در گذشته یکی از مهم‌ترین موضوع‌ها در ارتباط با بودجه، پاسخگویی دولت در کل و همچنین در داخل خود قوه مجریه بود. سند بودجه و نظام بودجه‌ریزی، مهم‌ترین عاملی است که اطلاعات لازم را برای اعمال حاکمیت، در اختیار قوه مجریه قرار می‌دهد.
بودجه‌ریزی عملیاتی در مقایسه با سایر شیوه‌های بودجه‌ریزی، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که می‌توان مواردی را در مورد آن نام برد:
- دارای چشم‌اندازی کاملا بلندمدت بوده و با شناسایی ارتباط میان برنامه‌ریزی راهبردی و تخصیص منابع، بیشتر به افق‌های بلندمدت می‌نگرد.
- برنامه‌ریزان، مدیران و در اکثر موارد کارکنان یا شهروندان را از طریق اعلام برنامه‌های راهبردی، شناسایی اولویت‌های هزینه‌ای و همچنین ارزیابی عملکرد در تصمیمات بودجه‌ای، مشارکت می‌دهد.
- عملکرد مورد انتظار را برای هزینه‌های انجام شده، مشخص می‌کند.
- اولویت‌های هزینه را در بودجه تعیین می‌نماید.
- بر نتایج تأکید داشته و سازمان‌ها را در برابر استانداردهای مشخص عملکردی، پاسخگو می‌سازد. در مقیاس ملی، آگاهی مالیات‌دهندگان از خدماتی که در مقابل پرداخت مالیات دریافت می‌کنند، بیشتر می‌شود.
- در این شیوه، اعتبار به‌صورت یک‌جا اختصاص می‌یابد و در تعیین بهترین راه دست‌یابی به نتایج، به مدیران آزادی عمل بیشتری می‌دهد.
بودجه، امکان تخصیص منابع محدود را براساس اولویت‌های برنامه‌ریزی‌شده، مهیا می‌سازد. به‌دلیل اینکه باید تمامی برنامه‌ها را دربر داشته باشد، فرصتی فراهم می‌کند که تعارض‌ها کشف شده و بین برنامه‌ها، هماهنگی برقرار شود. بودجه‌ریزی عملیاتی که امروزه به‌طور وسیع و در سطوح مختلف در اغلب کشورها به‌کار می‌رود، به‌عنوان مبنایی برای بهبود بهره‌وریِ سازمان‌ها قلمداد می‌شود و فرض بر این است که می‌تواند پاسخگویی سازمان‌ها را افزایش دهد. صاحب‌نظران معتقدند پذیرش این فرض می‌تواند زمان، منابع و تلاش مورد نیاز برای انتخاب و اجرای چنین رویکردی را توجیه‌پذیر سازد.
بودجه‌ریزی عملیاتی در واقع به‌دنبال بهترین شیوه تخصیص منابع بودجه‌ای برای تحویل کالا یا خدمت شایان به شهروندان جامعه یا ذی‌نفعان یک سازمان است؛ به همین سبب، چنین بودجه‌ای در قالب یک برنامه سالانه تخصیص هزینه‌ها و بر اساس نتایج صورت می‌گیرد تا میزان مخارج انجام شده برای دست‌یابی به اهداف معینی مشخص شود؛ لذا روشی منطقی و عادلانه برای تخصیص بودجه، تلقی می‌شود.