رقابت بانک‌های کشور در جذب سپرده‌های بیشتر، صرفا محدود به بالا بردن نرخ سود نسبت به یکدیگر نیست؛ بلکه شرایط و نحوه پرداخت سود نیز می‌تواند یکی دیگر از سیاست‌های جذب و ترغیب مشتریان به سپرده‌گذاری در بانک‌ها به حساب آید.
یکی از بانک‌های خصوصی کشور، اقدام به ایجاد سپرده سرمایه‌گذاری یک‌ساله با شرایط خاصی از پرداخت سود کرده است. بنا به اعلان تارنمای این بانک، این نوع سپرده سرمایه‌گذاری، سپرده‌ای از نوع بلندمدت یک‌ساله بوده که از ویژگی‌های رقابتی و متمایز آن در مقایسه با سایر سپرده‌های بلندمدت، می‌توان به قابلیت پرداخت کل مبلغ سود علی‌الحساب دوره یک‌ساله، به‌صورت یکجا و در ابتدای دوره سرمایه‌گذاری، اشاره نمود. بنا به این اعلان، حداقل مبلغ جهت سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیون ریال، تعیین شده است و سود علی‌الحساب مربوط به دوره یک‌ساله سرمایه‌گذاری، در روز شروع سرمایه‌گذاری و بلافاصله پس از اتمام فرایند افتتاح حساب، به‌صورت سیستمی محاسبه و به مشتری پرداخت می‌گردد. این در حالی است که درصورت تمایل، امکان سرمایه‌گذاری مجدد سود دریافتی، برای مشتریان فراهم شده است.
فارغ از نرخ سود این سپرده و اینکه آیا مطابق با سقف مقرر بانک مرکزی است یا خیر، سوال مهمی که مطرح می‌شود آنست که چگونه این بانک در روز اول سپرده‌پذیری و در حالیکه هنوز وجوه به جریان سرمایه‌گذاری ملحق نشده‌اند و سودی حاصل نیامده است، سود سپرده‌گذار را پرداخت می‌کند؟ به عبارتی سود پرداختی به این دسته از سپرده‌گذاران در روز اول سپرده‌گذاری از چه ماهیتی برخوردار است؟
در پاسخ باید بیان داشت که در سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار، بانک‌ها وجوه بدست آمده را به وکالت از سوی سپرده‌گذاران و به صورت اشاعه در عقود اسلامی مصرح در قانون به کار می‌گیرند و منافع حاصل را بر اساس قاعده استخر منابع و مبتنی بر قرارداد منعقده، متناسب با مدت و مبالغ سپرده‌های سرمایه‌گذاری پس از وضع سپرده‌های قانونی مربوط و با رعایت سهم منابع بانک به نسبت مدت و مبلغ از کل وجوه به کار گرفته شده در آن عملیات، تقسیم می‌کنند.
از آنجا که در یک نظام بانکی با حجم انبوه سپرده‌های سرمایه‌گذاری مشاع، امکان محاسبه سود قطعی حاصل از عملیات و سهم هر یک از سپرده‌گذاران در فواصل زمانی کوتاه ممکن نیست، بانک باید سود قطعی سپرده‌گذاری را بعد از پایان دوره مالی و پس کسر هزینه‌ها محاسبه کند. بدیهی است این به معنای پرداخت یک‌باره سود پس از پایان دوره مالی و اتمام محاسبات است که یقیناً به کاهش رغبت و انگیزه صاحبان وجوه برای سپرده‌گذاری در بانک منجر می‌شود.
تعبیه سود علی‌الحساب (انتظاری) در بانکداری ایران و پرداخت دوره‌ای آن به سپرده‌گذاران، در واقع برای رفع همین دغدغه بوده است. به عبارت دیگر قانونگذاران و مسئولان نظام بانکی کشور به این نتیجه رسیده‌اند که برای جلوگیری از بروز بحران انگیزه، می‌توان با اعلام نرخ «سود علی‌الحساب» در ابتدای هر دوره و پرداخت دوره‌ای آن، سپرده‌گذاران را نسبت به سپرده‌گذاری در بانک مشتاق نگه داشت. البته اگرچه میزان سود نهایی از اوایل سپرده‌گذاری معلوم نیست ولی به علت سابقه کاری، تنوع معاملات و گستردگی فعالیت‌های مالی بانک این اطمینان نسبی وجود داردکه سود قابل پیش‌بینی عاید این وجوه خواهد شد به نحوی که بانک قادر است پیش از حسابرسی، به سپرده‌گذاران سود علی الحسابی پرداخت نماید. در این میان سود علی‌الحساب وجهی تعریف می‌شود که قبل از اتمام و به نتیجه رسیدن عملیات سرمایه‌گذاری و حصول و محاسبه سود قطعی از جانب بانک به صاحبان سپرده‌های سرمایه‌گذاری پرداخت می‌شود.
بنا به نظر کارشناسان، اصولاً مفهوم «علی‌الحساب» به معنی مبادله موقت پول و مانند آن بین دو شخصیت حقیقی یا حقوقی است. بدین معنی که یکی از طرفین وجهی را به طرف مقابل می‌پردازد، مشروط بر اینکه پس از محاسبه و حسابرسی، چنانچه گیرنده، واقعاً نسبت به تمام یا بخشی از وجه دریافتی، طلبکار نباشد، آن را به پرداخت‌کننده مسترد نماید. بدیهی است قبل از انجام حسابرسی، به دلیل این که هنوز بدهکار بودن پرداخت کننده محرز نشده است دریافت‌کننده، معادل وجهی که به طور علی‌الحساب دریافت کرده به پرداخت کننده مدیون است.
این مطلب کلی در مورد رابطه میان بانک و صاحبان سپرده‌های سرمایه‌گذاری نیز می‌تواند صادق باشد. به عبارت دیگر، اگر مفهوم واقعی سود علی‌الحساب در نظر باشد با پرداخت سود علی‌الحساب، اگرچه عین پول پرداختی به ملکیت سپرده‌گذار در می‌آید ولی ذمه وی تا زمان معلوم شدن سود قطعی، معادل همان مبلغ به نفع بانک مشغول می‌گردد. این مفهوم چیزی جز مفهوم قرض در عقود اسلامی نیست. به این ترتیب چنانچه ماهیت حقوقی وجوهی که با عنوان سود علی‌الحساب به سپرده‌گذار پرداخت شود تنها در قالب مفهوم قرض طرح شود این مورد قابل توجیه و تبیین خواهد بود [۱].
از این رو در سپرده یاد شده، بانک سپرده‌پذیر در روز اول سپرده‌گذاری، مبلغ کل سود علی‌الحساب (انتظاری) را به عنوان قرض به سپرده‌گذار پرداخت می‌کند تا در انتهای دوره با محاسبه سود قطعی، مابه‌التفاوت را با سپرده‌گذار تسویه نماید. در رویه معمول، چنانچه سود قطعی بالاتر از سود علی‌الحساب پرداختی در روز اول سپرده‌گذاری باشد باید سهم سپرده‌گذار به اندازه مابه‌التفاوت آن پرداخت شود. در صورتیکه سود علی‌الحساب بیشتر از سود قطعی باشد، بانک این مابه‌التفاوت را به سپرده‌گذار هبه می‌کند.
به هر تقدیر چنانچه سود علی‌الحساب را نوعی قرض از جانب بانک به سپرده‌گذار قلمداد نماییم، پرداخت ماهانه سود علی‌الحساب تا سررسید (رویه متداول) با پرداخت کل سود علی‌الحساب در همان روز اول سپرده‌گذاری چندان تفاوتی با هم نخواهد داشت و با رعایت سایر شرایط لازم از جمله محاسبه و تسویه سود قطعی در انتهای دوره مالی، هر دو حالت صحیح خواهد بود.
در پایان شایان ذکر است مسائلی همچون قطعی انگاشتن سود علی‌الحساب، نحوه تسویه این سود با سود قطعی، تفاوت‌های موجود در ماهیت پیش‌گفته با صورت‌های سود و زیان بانک‌ها و به مابه‌التفاوت به سپرده‌گذاران در زمانی که سود قطعی کمتر از سود علی‌الحساب است، همگی محل چالش و پرسش‌های اساسی است که نیاز است در فرصت مقتضی بدان پرداخته شود.
[۱] ر. ک. میرجلیلی، سید حسین (۱۳۸۱)، مسائل بانکداری بدون بهره در تجربه ایران، فصلنامه پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، شماره.۲۲