آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:
سید قاسم یعقوبی، امام‌جمعه نیشابور، در واکنش به حضور مردم در
آرامگاه خیام در لحظه تحویل سال ۱۴۰۴، اعلام کرد که این مکان به‌زودی تخلیه خواهد شد و حکم قضایی آن نیز
صادر شده است. او در تجمعی با عنوان
«اعتراض به برگزاری جشن نوروز در آرامگاه خیام»، مدعی شد که ساخت بنای یادبود خیام
در جوار امامزاده محروق، با هدف به حاشیه راندن این مکان مذهبی صورت گرفته است. یعقوبی
در اظهارات خود نام هوشنگ سیحون، معمار برجسته و طراح آرامگاه خیام را به‌درستی
ذکر نکرد و از او با عنوان «هوشنگ نامی» یاد کرد.
احوال ناخوش بنای یادبود خیام نیشابوری
و لزوم چاره‌اندیشی مسئولان
بنای
یادبود و محوطه آرامگاه خیام نیشابوری که یکی از جاذبه های تاریخی و گردشگری نیشابور
و مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی بوده چندسالی است که با مشکلات و آسیب های جدی
روبرو شده است. به عقیده برخی کارشناسان میراث فرهنگی
خراسان رضوی آرامگاه خیام که بیش از ۵۰ درصد تخریب شده است نیازمند اعتباری بالغ بر ۱۰۰ میلیون تومان
است تا در بازه زمانی ۶ ماهه به وضعیت مطلوب برسد.
تخصیص اعتبار برای بازسازی نیازمند نظر کارشناسان مرمت است
مهدی کوثری، رئیس میراث فرهنگی شهرستان نیشابور با اشاره به تخریب
بخشی از آرامگاه خیام در نیشابور اظهار کرد: آرامگاه خیام از ساختمان‌های شاخص
طراحی شده در ایران است که تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن را به نمایش گذاشته
است. وی از حضور تیم کارشناسان میراث فرهنگی
برای تعیین میزان تخریب این بنا خبرداد و افزود: این تیم کارشناسی متشکل از
متخصصان برجسته سازه و کارشناسان مرمت سنگ و کاشی است که به منظور بررسی نحوه
بازسازی و مرمت این بنا کار خود را از هفته آینده آغاز خواهند کرد. رئیس میراث فرهنگی شهرستان نیشابور بیان
کرد: پیش بینی دقیق میزان اعتبارات لازم برای بازسازی این بنای تاریخی منوط به
نظرات این تیم زبده کارشناس میراث فرهنگی خواهد بود. کوثری
با بیان اینکه مرمت این اثر تاریخی ارزشمند با همکاری میراث فرهنگی استان صورت می
گیرد؛ افزود: هفته آینده میزان خسارت وارد شده به این اثر و هزینه های لازم برای
تعمیر آن تعیین خواهد شد.
نیمی از بنای داخلی آسیب دیده است
همچنین مدیر آرامگاه خیام، آسیب وارده به قسمت های داخلی بنای
آرامگاه را بیش از ۵۰ درصد تخمین زد و آسیب وارده به قسمت های بیرونی اثر را بیش از ۳۰ درصد دانست. فاطمه خانلقی افزود: کاشی های قسمت سقف
داخلی آرامگاه خیام به علت عوامل طبیعی تخریب کلی شده و آسیب فراوانی دیده است. وی گفت: این اثر تاریخی دارای قدمت بسیاری است و ۲۰ سال از آخرین
مرمت این بنای فرهنگی کشور می گذرد. بناهای
تاریخی بخشی از هویت و پیشینه ما هستند و نگهداری از آنها حداقل کاری است که
مسئولان میراث فرهنگی باید انجام دهند. امید
که این بنای با ارزش و سایر بناهایی که به نوعی سنگ بنای تاریخ این مرز و بوم
هستند با نگاه ویژه دولت و نمایندگان مردم از مهجوریت خارج شده و جایگاه اصلی
خود را بازیابند.
آشنایی با خیام
خواجه امام حجة‌الحق ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری معروف
به حکیم عمر خیام است. او ریاضیدان، حکیم، فیلسوف، منجم و دانشمند بزرگ ایران در
قرن پنجم و اوایل قرن ششم است. تولدش را بین 417-440 تخمین می‌زنند. یکی از دستاوردهای خیام اصلاح تقویم خورشیدی
است که در سال 467 ه.ق همراه با چند تن دیگر مامور به انجام این کار می شود. از
مهم‌ترین دستاوردهای او می‌توان به اصلاح تقویم هجری شمسی و سرودن رباعیات اشاره
کرد.البته شهرت فوق العاده خیام آنچه باعث شده تا او در قرن اخیر در شرق و اروپا و
امریکا بیش از پیش شناخته شود بیشتر رباعیاتی است که از او به جا مانده و
دربردارنده جهان بینی خاص خیام است.
تاریخچه اسراری از مقبره که نمیدانید
تاریخچه آرامگاه خیام
مقبره خیام تا همین نیم قرن پیش به شکلی که امروزه می بینیم نبوده
است. یعنی تا زمانی که انجمن میراث فرهنگی کشور به درخواست مردم نیشابور ماموریت
دهد به هوشنگ سیحون برای طراحی و ساخت آرامگاهی درخور این دانشمند بزرگ؛ شاید بد
نباشد مروری کنیم بر تاریخچه آرامگاه خیام و تاریخ این باغ زیبا را بهتر بشناسیم.
آرامگاه
های پیشین خیام
قدیمی ترین منبعی که در آن از مقبره خیام سخن گفته چهار مقالۀ نظامی
عروضی است. که میگوید در بلخ در مجلس عشرت از خیام شنیده که گفته: «گور من در موضعی
باشد که هر بهاری، شمال بر من گل افشان میکند».
نظامی میگوید وقتی به نیشابور رفتم خیام چند سالی بود که از دنیا رفته بود
و وقتی بر سر قبرش رفتم خاک مزارش را برگ و شکوفه پوشانده بود. مغول که به نیشابور حمله می کند حتی به قبرستان ها رحم نمی‌کند. و
قبرستان ها هم خراب و ویران می شوند. سلطان حسین بایقرا بقعه امام زاده محروق را
مجدد بنا میکند. و شاه طهماسب صفوی هم ایوان جلوی بقعه و غرفه هایی در اطراف آن
احداث می کند. یکی از آن غرفه ها می شود بارگاه و آرامگاه حکیم عمر خیام که قبری به
شکل مکعب مستطیل با آجر و گچ در وسط غرفه هم به عنوان سنگ قبر ایجاد می‌شود.
آرامگاه خیام کجاست؟
خیام در همان شهری آرمیده که دوستش داشت. آن‌جا به دنیا آمد، رشد کرد
و حتی وقتی که برای کار به دعوت ملکشاه سلجوقی از آن رفت باز به آن شهر بازگشت. آن
شهر نیشابور است، شهر اسرارآمیز تاریخ که همان قدر زندگی روی خاکش در جریان است زیر
آن نیز هست. و به قول خیام:
ای خاک اگر سینۀ تو بشکافند بس گوهر قیمتی که در سینۀ توست
مقبره خیام در باغی زیبا در جنوب شرقی نیشابور واقع است. در فاصله
حدود یک کیلومتری از آرامگاه عطار و کمال الملک و سایت باستان شناسی شادیاخ.
در سال 1313 ه.ش مراسم جشن هزارۀ فردوسی در تهران و طوس برگزار می
شود. از آنجایی که پیش بینی می شود شرق شناسان و دانشمندان حاضر در این جشن به زیارت
خیام هم بیایند تصمیم گرفته می شود تا سر و سامانی به مقبره خیام داده شود. و البته با توجه به زمان کم امکان طراحی و اجرای
یک کار اصولی و در شأن خیام نبوده. لذا انجمن آثار ملی با تعجیل یادواره ای سنگی
رو بازی را در محل قبر خیام ایجاد میکند. و این شعر از ملک‌الشعرای بهار روی آن حک
شده بود:
بر تربت خیام نشین کام طلب یک لحظه فراغ از غم ایام
طلب
تاریخ بنای بقعه‌اش گر خواهی کام دل و دین ز قبر خیام طلب
آرامگاه
امروزین خیام
در گزارش انجمن آثار ملی خواندم که مردم شهر و علاقمندان خیام پس از
ایجاد بنای اولیه یادبودم خیام بسیار اصرار داشتند که این بنا درخور شأن و شخصیت خیام
نیست. و این موضوع به صورت سلسه مراتب اداری پیگیری می‌شود. تا اینکه مقبره‌ای
هموزن آنچه برای سعدی و ابن سینا و نادر ساخته شده برای خیام و عطار نیز تدارک دیده
شود. در نتیجه به هوشنگ سیحون ماموریت داده می‌شود تا طرح های اولیه را ارائه دهد.
طرح اولیه‌ای که سیحون ارائه میدهد مورد پذیرش قرار می‌گیرد البته در طرح او بنا
فلزی و با روکش آلومینیوم به ارتفاع 12 متر پیشنهاد شده بود که با نظر متخصصین
ساخت به جنس بتن مسلح و ارتفاع 22 متر تغییر میکند. روز سه شنبه 28 اردیبهشت مقارن
با سالروز بزرگداشت خیام در ساعت 5 بعداز ظهر کلنگ ساخت مقبره جدید خیامِ بزرگ میخورد.
گور به گور شدن خیام(ماجرای جابجایی قبر خیام)
این عبارت گور به گور را خود سیحون به شوخی به کار می‌برد. خیام را
ابتدا در گورستان حیرۀ نیشابور نزدیک مزار امامزاده محمد محروق دفن کردند. زمانی
که به هوشنگ سیحون ماموریت داده می‌شود تا طرحی برای آرامگاه خیام تهیه کند او در
گزارشش می نویسد: قبر خیام در مجاورت بنای یاد بود امامزاده محروق قرار دارد و
احداث بنایی در این فاصله هم ارزش بنای آرامگاه امامزاده را کم میکند و هم محدودیت
های زیادی را بر طرح ارامگاه جدید خیام اعمال میکند. پس پیشنهاد داد تا محوری عمود
بر محور ایوان اصلی امام زاده محروق در باغ ایجاد شود که هم راستا با مسیری است که
به باغ عطار منتهی می شود و از این طریق استقلال دو بنا حفظ خواهد شد. پس استخوان
های موجود در قبر خیام را از محل قبلی به ارامگاه فعلی منتقل کردند.
اسرار معماری آرامگاه خیام
سبک کارهای سیحون در طراحی مقبره ی بزرگان نشان دادن شخصیت صاحب
مقبره در معماری مقبره است. و این روش در طراحی مقبره خیام به اوج می رسد. برای این
کار سیحون باید شخصیت شاعر، ریاضیدان و منجمی بزرگ را با عناصر معماری نمایش دهد.
پس ده پایه را ایجاد میکند چرا که عدد ده مبنای ریاضیات است و از این منظر بر دانش
ریاضی خیام تاکید میکند، از هرکدام از این ده پایه دو تیغه مورب به طرف بالا حرکت
میکند. به طوری که با تقاطع این تیغه ها حجم کلی برج در فضا ساخته می شود. و چون تیغه
ها مورب اند خطوط افقی آنها باید ناظر به محور عمودی برج باشد. پس تیغه ها به صورت
مارپیچ شکل به طرف بالا حرکت میکنند تا باهم تلاقی کنند و از طرف دیگر سر در بیاورند.
که خود یک شکل پیچیده ریاضی و هندسی است و نماینده اشراف خیام به ریاضیات و هندسه است. برخورد این تیغه ها با یکدیگر فضاهای
پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره های درهمی را به وجود می آورند که از لا به لای
آنها آسمان فیروزه ای نیشابور پیدا می شود و به تدریج به طرف نوک گنبد ستاره ها
کوچکتر می شوند تا در آخر یک ستاره پنج پر ببینیم. این ستاره ها روی آسمانی که از
فضای خالی بنا پیداست خدمات منجم نامی ایران را یادآوری می کنند. و اما برخورد تیغه ها ده لوزی بزرگ می سازند که با کاشیی کاری پر میشوند.
سیحون از رباعیات خیام استفاده میکند که با خط شکسته و درهم به روش سیاه‌مشق ای خطاطان بزرگی همچون میرعماد پر میکند. برای
این کار استاد جلال‌الدین همایی 20 رباعی از خیام را انتخاب میکند. و استاد مرتضی
عبدالرسولی کار خوشنویسی را انجام میدهد که برای اولین بار در معماری ایران خط
شکسته در تزئینات بنا به کار می‌رود. این
تزئینات با نقوش گل و برگ و پیچک همراه می شود و به صورت کاشی معرق اجرا می شود تا
جایگاه یک شاعر بزرگ را گرامی بدارد.
مقبره خیام از بالا
اگر از بالا به آرامگاه خیام نگاه کنیم شکل هندسی بی نظیری را می بینیم
که البته هر کدام علت و نماد چیزی است. دور آرامگاه را حوضچه هایی احاطه می کند. و
احجامی هرمی شکل که از فرم خیمه و چادر الهام گرفته شده چرا که خیام به معنی خیمه
دوز بوده است و از شغل پدر خیام این نام بر او مانده است. حوضچه
ها هفت عدد هستند که به هفت فلک و هفت آسمان و هفت تپه اشاره دارد. در بالای مقبره
هم درختانی قرار دارد که مزار خیام را برگ ها و شکوفه های بپوشاند، همانطور که می
خواسته و پیش بینی کرده است.
دیگر جذابیت های باغ خیام
باغ خیام فضایی آرام است که با امکانات دیگری که دارد این امکان را
فراهم می آورد دمی را با خیام بنشینید و خوش باشید. در ادامه با چند مورد از گزینه
هایی که در باغ خیام پیش روی شماست آشنا می شویم.
چای و دیزی در آرامگاه خیام
یکی از خاطره انگیز ترین چای ها را می توانید در آرامگاه خیام بنوشید.
چایی با طعم زعفران و نبات خراسان. در قسمت شرق باغ و در ردیف حجره های دیگر. املت
و دیزی نیز از خوراکی های خوش طعمی هستند که در کافه ی خیام سرو میشوند.
تندیس خیام
در ابتدای ورودی خیام در سمت چپ یک گشودگی کوچک تعبیه شده که در
انتهای آن مجسمه ی خیام نصب شده است.
درخت های کنده کاری شده
در باغ-آرامگاه خیام دو درخت که خشک شده بودند با دستان هنرمند استاد
ضیایی که از اساتید رشته مجسمه سازی هستند بدل به جلوه هایی از شخصیت و رباعیات خیام
شده اند. می توانید این آثار را در باغ خیام ببینید.
باغ خیام در روزهای برفی
اگر آنقدر خوش‌شانس باشید که در یک روز برفی نیشابور باشید و آنقدر
هم ذوق داشته باشید که جزو اولین بازدید کنندگان باغ خیام باشید می‌توانید منظره ای
زیبا از شکوه و وقار این مقبره را که چونی قله‌ای باصلابت در دامان سفید و آرام
برف آرمیده ببینید.
خرید سوغات و یادگاری از آرامگاه خیام
در داخل باغ خیام حجره هایی قرار دارد که می توانید از آنها تندیس
مقبره های نیشابور را خریداری کنید. همچنین یک کتابفروشی دوست داشتنی نیز در این
باغ قرار دارد که در کنار کتاب های خوب نسخه های با ارزشی از ادبیات کلاسیک فارسی
به خصوص آثار خیام و عطار را عرضه می کند. همچنین
از موزه گالری خیام می توانید سفالینه هایی که مطابق با آثار مکشوفه از نیشابور
ساخته شده اند را خریداری نمایید و یا زیروآلاتی که توسط هنرمندان نیشابوری طراحی
شده اند. این موزه گالری که برخی آثار مکشوفه نیشابور هم در آن برای نمایش قرار
داده شده ابتدای باغ و در سمت چپ ورودی آن قرار دارد. همچنین
در بازارچه های بیرون از باغ خیام فیروزه فروشی هایی قرار دارد که در صورت تمایل می
توانید محصولات آن ها را از نزدیک ببینید و در صورت اطمینان از اصل بودن فیروزه نیشابور
و تمایل اقدام به خرید کنید.
جاذبه های اطراف
بنای امام زاده محروق
این که مربوط به دوره صفوی است و کاشی کاری های زیبایی دارد. این بنا
مقبره دو امام زاده به نام های محمد محروق و ابراهیم است. این بنا در غرب آرامگاه
خیام قرار دارد اما ورودی آن از بیرون از باغ خیام است. باغ
و مقبره عطار و کمال الملک: این باغ که محل دفن عارف نامی عطار نیشابوری و استاد
کمال الملک نقاش زبردست معاصر است یک کیلومتر با باغ خیام فاصله دارد.
آرامگاه مشاهیر نیشابور
چسبیده به جلوخان ورودی باغ عطار میدانی قرار دارد که محل دفن بزرگان
معاصری چون استاد پرویز مشکاتیان، فریدون گرایلی، استاد محمد علی اسلامی ندوشن و
چند فرد شاخص دیگر است که می توانید با حضور در این محل یادشان را گرامی بدارید. سایت باستان شناسی شادیاخ: این سایت موزه در نزدیکی باغ عطار و در
فاصله دویست متری غرب آن قرار دارد. در واقع این قسمت یکی از محله های اعیان نشین
نیشابور بوده است که طی کاوش هایی که در آن شده دیوار ها، خانه ها، اشیا و اسکلت
هایی از آن کشف شده است.
افلاک نمای نیشابور
مقابل باغ خیام سایت افلاک نمای نیشابور قرار دارد. که شامل فضای شبیه
سازی آسمان و کتابخانه این بناست.
بهترین دسترسی به آرامگاه خیام
آرامگاه خیام در جنوب شرقی شهر فعلی نیشابور قرار دارد. از جاده ی نیشابور
به مشهد و یا از داخل شهر و بلوار جمهوری می توانید به خیام بروید. تابلوهای
راهنما مسیر را به شما نشان خواهند داد.
ساعات بازدید از مقبره خیام
در روزهای عادی شش ماهه اول سال هر روزه از ساعت 8 صبح تا 9:45 شب.
در روزهای عادی شش ماهه دوم سال هر روزه از ساعت 8 صبح تا 8 شب.
آرامگاه خیام جمعه ها هم باز است.
چه کسی مانع تخریب آرامگاه فردوسی در
اوایل انقلاب شد؟
می‌دانستید اوایل انقلاب می‌خواستند آرامگاه فردوسی را تخریب کنند؟ اما وقتی به آیت‌الله خامنه‌ای خبر می‌رسد که عده‌ای با
پتک و کلنگ در راه آرامگاه هستند فورا دستور میدهد روی پارچه‌ای بنویسید «آرامگاه
فردوسی نباید تخریب شود.»