طرح توزیع سهام عدالت در دولت هشتم مطرح مطرح شد و آیین‌نامه اجرایی آن در مردادماه سال ۱۳۸۴ به تصویب هیات وزیران رسید. این طرح با موافقت رهبر معظم انقلاب، از سال ۱۳۸۵ اجرایی شد. پس از گذشت ۱۴ سال، آزادسازی سهام عدالت در اردیبهشت ماه سال جاری با ابلاغ رهبر معظم انقلاب صورت گرفت. در این گزارش به مشروح روند آزادسازی سهام عدالت از ابتدا تاکنون پرداخته و آخرین وضعیت آن تشریح می‌شود.
طرح توزیع سهام عدالت از سال ۱۳۸۵ آغاز شد و براساس آن، مالکیت بخشی از سهام برخی از بنگاه‌های دولتی به گروهی از مردم سپرده شد. اما افراد، حق فروش سهام و دریافت سود را تا ۱۰ سال (تا سال ۱۳۹۵) نداشتند و مدیریت سهام عدالت در اختیار دولت بود.
تاریخچه سهام عدالت
با ابلاغ رهبر معظم انقلاب، سهام عدالت در اردیبهشت ماه ۹۹ به صورت کامل آزادسازی و مدیریت كامل این سهام به مردم سپرده شد. رهبر معظم انقلاب با انتشار ابلاغیه‌ای، موافقت خود را با درخواست حسن روحانی، رییس‌جمهور، برای آزادسازی سهام عدالت، اعلام و شروط سه‌گانه‌ای را برای موافقت با این طرح عنوان کرد. متن ابلاغیه به شرح ذیل است:
به گزارش آسیانیوز به نقل از مهر، در پی تصمیم واگذاری درصدی از سهام اصل ۴۴ قانون اساسی در قالب سهام عدالت با هدف گسترش عدالت اجتماعی و توانمندسازی خانوارهای کم‌درآمد، انتظار این بود که توسط مسئولین مربوط در دولت‌های مختلف با اجرای دقیق مواد ۸گانه ابلاغی ۱۳۸۵/۴/۱۲ هرچه سریعتر مقدمات لازم برای آزادسازی سهام عدالت و واگذاری تعیین قیمت آن به بورس فراهم گردیده و آیین‌نامه‌های اجرایی تهیه و به اجرا درآید. در هر صورت با توجه به شرایط فعلی اقتصادی و عزم دولت برای عمل به تکالیفی که به عهده اوست، با آزادسازی سهام عدالت با رعایت امور زیر، موافقت می‌شود:
۱. دارندگان سهام عدالت مجازند در محدوده زمانی مشخص مالکیت مستقیم سهام شرکت‌های سرمایه‌پذیر را انتخاب نمایند و به تناسب، نقش مدیریتی خود را ایفا کنند.
۲. مقررات مورد نیاز جهت انتقال سهام به صاحبان سهام عدالت توسط شورایعالی بورس تدوین و تصویب شود. این مصوبات برای کلیه دستگاههای اجرایی لازم‌الاجراست.
۳. نسبت به سهام باقیمانده در شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی، شورای عالی بورس موظف است ضمن تشویق ماندگاری صاحبان سهام در شرکت‌های مذکور، از طریق مبادی ذیربط هرچه زودتر زمینه‌ی ورود آن شرکت‌ها را در بورس فراهم نماید.
با توجه به تأخیری که در طول زمان نسبت به تحقق اهداف واگذاری این سهام پیش آمده است و به دلیل ضرورت بهره‌مندی هرچه سریعتر مردم از منافع سهام خود، لازم است دولت محترم هرچه زودتر اقدامات مقتضی در جهت تحقق موارد مذکور در بندهای سه گانه فوق را به‌عمل آورد.»
پس از شکل‌گیری تفسیر جدیدی از اصل ۴۴ قانون اساسی در سال ۱۳۸۵، دولت تا ۸۰درصد از سهام کارخانه‌ها و بنگاه‌های بزرگ دولتی را به بخش خصوصی و تعاونی واگذار کرد. این سهام شامل شرکت‌های بزرگی مانند خودروسازی، فولادی، معادنی، بیمه‌ای، بانکی، هواپیمایی، کشتیرانی، نیروگاه، مخابراتی، نفت وگازی بود.
برای توزیع سهام عدالت، ۶ دهک جمعیتی کشور از پایین‌ترین درآمد به بالا مشخص شدند. پس از این مرحله، دولت اقدام به انتقال یک شرکت دولتی به زیرمجموعه سازمان خصوصیسازی تحت عنوان شرکت کارگزاری سهام عدالت کرد و شرکت‌های تعاونی سهام عدالت در کلیه شهرستان‌های کشور تاسیس شدند. در مرحله اول واگذاری، سهام عدالت به برخی از افراد تحت پوشش کمیته امداد، سازمان بهزیستی و رزمندگان بیکار فاقد شغل اختصاص یافت و برگه‌هایی به عنوان برگه سهام عدالت نیز به مشمولان این طرح داده شد. ارزش این برگه‌ها، ۴۹۲هزار تومان، ۵۰۰هزار تومان و یک میلیون تومان است. میزان سهام عدالت در ابتدا ۵۰۰هزار تومان بود ولی بعدها این رقم به یک میلیون تومان افزایش پیدا کرد.
مشمولان سهام عدالت
مددجویان کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی، روستاییان و عشایر، کارگران فصلی ساختمانی، گروه سایر اقشار که شامل گروه‌های کم‌جمعیت مانند خبرنگاران، زنان سرپرست خانوار، طلاب، خادمان مساجد هستند و گروه کارمندان و بازنشستگان دولتی، دستگاههای عمومی و بازنشستگان کشوری و لشکری در گروه مشمولان سهام عدالت قرار می‌گیرند.
مدیریت سهام عدالت
طی ۱۴ سال گذشته، سازمان خصوصیسازی وظیفه خرید و فروش‌ها و جابه‌جایی سهم‌های موجود در سبد سهام عدالت را برعهده داشت و مردم سود خود را به صورت سالیانه دریافت می‌‌کردند. با آزادسازی کامل سهام عدالت، اختیار مدیریت سهام عدالت به مشمولان سپرده شد. دو روش مدیریتی مستقیم و غیرمستقیم برای سهام عدالت درنظر گرفته شده است. در روش مدیریت مستقیم، سهامدار قدرت اختیار و تصمیمگیری درخصوص سهام خود را دارد. در روش مدیریت غیرمستقیم، مالکیت همچنان در اختیار مشمولان است، اما مدیریت و نگهداری سهام برعهده شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی خواهد بود که تمام این شرکت‌ها، در بورس پذیرفته شده‌اند. ۱۹ میلیون نفر، روش مدیریت مستقیم و ۳۰ میلیون نفر، روش غیرمستقیم را برای مدیریت سهام عدالت خود انتخاب کردهاند.
روند تغییرات ارزش سهام عدالت در سال جاری
همزمان با رشد شاخص کل بورس، سهام عدالت نیز روند صعودی داشت و در هفته سوم تیرماه به حوالی ۲۰میلیون تومان نیز رسید. اما با شروع سقوط شاخص کل بورس، ارزش سهام عدالت نیز نزولی شد و در هفته پایانی سال جاری به محدوده ۱۲میلیون تومان رسیده است.
فروش سهام عدالت
براساس مصوبه ۱۳۹۹/۲/۳۰ شورای عالی بورس، کلیه دارندگان سهام عدالت که قصد فروش قسمتی از سهام خود را دارند، می‌توانستند از روز سه شنبه مورخ ۱۳۹۹/۳/۶ به شعب بانک‌هایی که در آن دارای حساب بانکی بوده و شماره شبای آن حساب را به سازمان خصوصیسازی معرفی کردهاند، مراجعه و با تکمیل فرم‌های مربوط نسبت به تکمیل سفارش فروش ۳۰درصد از سهام عدالت خود و تعهدنامه مربوطه، اقدام کنند.
این مهلت اعلام‌شده در تاریخ ۱۳۹۹/۳/۸ به پایان رسید و از تاریخ ۱۳۹۹/۳/۱۰، بانک‌ها از طریق کارگزاری‌های خود یا کارگزاری‌های طرف قرار داد، به تدریج نسبت به فروش سهام متقاضیان در بورس اقدام و وجوه حاصله را در قالب توافق‌شده به حساب آنها واریز خواهند کرد. پس از چند روز که فروش از سوی کارگزاری انجام شد، مبلغ مربوطه از طریق حساب دریافت‌شده از سوی بانک در اختیار متقاضی قرار می‌گرفت.
۳۰درصد از سهام عدالت در خردادماه و ۶۰درصد از آن در مردادماه سال جاری آزاد شد. در حال حاضر، فروش سهام عدالت به دلیل وضعیت نزولی بازار سهام متوقف شده است. همچنین محمدعلی دهقان دهنوی، رییس سازمان بورس و اوراق بهادار درخصوص فروش سهام عدالت در بازار سرمایه گفت: تا زمانی که ظرفیت لازم برای عرضه وجود نداشته باشد، اجازه عرضه نمی‌دهیم.
بسیاری از سهامداران عدالت در ماه‌های ابتدایی آزادسازی آن، به موانع و مشکلاتی در روند واریز وجه حاصل از فروش سهام خود اشاره کردند. بسیاری از اشخاص اذعان کردند که پس از گذشت دو یا سه ماه نیز، پولی به حساب آنان واریز نشده است. برخی دیگر از مشمولان نیز به واریز مبالغ بسیار کم به حساب خود اشاره کردند
کارت اعتباری سهام عدالت
اعطای کارت اعتباری به مشمولان سهام عدالت از جمله تصمیماتی است که پس از جلسه شورای هماهنگی اقتصادی هیات دولت و اعلام رییس کل بانک مرکزی در اواخر خردادماه سال جاری اتخاذ شد، تا در اختیار مشمولان سهام عدالت قرار گیرد.
متقاضیان دریافت کارت اعتباری در گام اول باید با ثبت‌نام در سامانه سجام، فرآیند احراز هویت را انجام دهند که این فرآیند به صورت غیرحضوری قابل انجام است. پس از ارائه درخواست به بانک‌ها و دریافت کارت اعتباری، افراد می‌توانند با مراجعه به فروشگاه‌های مشخص‌شده، اقدام به خرید تا سقف درنظر گرفته شده در کارت اعتباری خود کنند.
سهامداران برای احراز شرایط دریافت کارت‌های اعتباری به هیچ عنوان نیاز به مراجعه حضوری به بانک‌ها ندارند و تمامی فرایندهای لازم در این زمینه به صورت غیرحضوری و الکترونیکی انجام می‌شود. میزان اعتبار این کارت‌ها برای خرید، ۵۰ درصد ارزش سهام عدالت افراد است. اگر سهامداران توانستند تا یک ماه مبلغ را به بانک بازگردانند، این مبلغ قرض‌الحسنه خواهد بود. اما اگر از یک ماه عبور کرد و مبلغ را پرداخت نکردند، این اعتبار به تسهیلات سه ساله تبدیل خواهد شد.
ضمانت این کارت‌های اعتباری، برگه‌های سهام عدالت است و نیازی به سایر مدارک جهت ضمانت و توثیق کارت نیست. به عبارت دیگر جایگزین ضامن در این پروسه برای دریافت کارت اعتباری، اوراق سهام عدالت افراد است. اگر سهامداران نتوانند به تعهدات خود در قبال بازپرداخت مبالغ کارت‌های اعتباری عمل کنند، سهام عدالت آنها توسط بانک به فروش می‌رسد.
آخرین جزئیات از اجرا شدن کارت اعتباری سهام عدالت
عباس معمارنژاد، معاون امور بانکی و بیمه‌ای وزیر اقتصاد در نشست خبری خود در ۲۵ بهمن ماه گفت: دو بانک ملی و تجارت به صورت الکترونیکی به سهامداران عدالت، کارت اعتباری ارائه می‌دهند. برای دریافت این کارت نیاز به مراجعه حضوری نیست و درخواست به صورت الکترونیکی به همراه مدارک ارسال می‌شود. ارزش این کارت اعتباری ۵۰درصد ارزش سهام عدالت افراد است و در تمام دستگاههای پوز خدمات ارائه می‌دهد.
در حال حاضر دو بانک ملی و تجارت به صورت الکترونیکی به سهامداران عدالت، کارت اعتباری ارائه می‌دهند. برای دریافت این کارت درخواست سهامداران عدالت به صورت الکترونیکی به همراه مدارک ارسال می‌شود و کارت اعتباری برای سهامداران صادر خواهد شد. اما دریافت کارت اعتباری هنوز با مشکلاتی همراه است و برخی از دارندگان سهام عدالت قادر به دریافت این کارت نبوده‌اند. مسئولان بانک‌های ملی و تجارت، علت این امر را نقایص فنی اعلام کردهاند. افرادی که از طریق بانک ملی اقدام به دریافت کارت اعتباری سهام عدالت می‌کنند، باید به سامانه ایوا و افرادی که از طریق بانک تجارت اقدام می‌کنند باید به سامانه زمرد مراجعه کرده و مراحل احراز هویت را در آن سپری کنند.
مدارک مورد نیاز، شناسنامه و کارت ملی است و هنگامی که سیم کارت متعلق به خود فرد است، بلافاصله شماره تایید، پیامک شده که این شماره باید در سامانه ثبت شود. پس از آن سامانه مذکور به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی لینک می‌شود و مراحل بعدی صدور کارت اعتباری برای متقاضی انجام خواهد شد.
نرخ سودی که برای این کارت‌های اعتباری در نظر گرفته شده، ۱۸ درصد است، اما اگر مصرف‌کننده این کارت‌ها تا آخر هر ماه مبلغ کارت را تسویه کند، هیچ سودی از او گرفته نمی‌شود.
سود سهام عدالت
رییس سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: اگر سهامداران عدالت (هر دو روش مستقیم و غیر مستقیم) اقدام به فروش سهام خود نکرده‌اند، سود سهام سال ۹۸ به آنها پرداخت می‌شود و افرادی که اقدام به فروش سهام خود کردهاند، اگر قبل از برگزاری مجمع سالیانه شرکت‌ها باشد، سود به آنها تعلق نمی‌گیرد. به گفته دهقان دهنوی، مهلت تخصیص سود شرکت‌های سرمایه‌پذیر به پایان رسیده است و باید سود‌ها را در وجه شرکت سپرده‌گذاری مرکزی پرداخت کند تا شرکت سپرده‌گذاری به سهامداران تخصیص دهد.
از طرفی اطلاعات سهامداران در اختیار شرکت سپرده‌گذاری مرکزی است و این شرکت مشخص می‌کند که چه میزان سود به هر سهامدار عدالت تعلق می‌گیرد. دهنوی گفت: در تلاشیم تا پایان امسال، این رقم به حساب سهامداران عدالت واریز شود. چنانچه سود چند شرکت نیز تجمیع نشود، بخشی از آن در سال آینده واریز خواهد شد.
این در حالی است که به گفته مدیر روابط عمومی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، تاکنون مبلغی تحت عنوان سود سهام عدالت به حساب ۴۹ میلیون مشمول واریز نشده است. مهدی نعمتی، مدیر روابط عمومی شرکت سپرده‌گذاری مرکزی در رابطه با جزئیات این خبر گفت: خبری که در رابطه با واریز سود سهام عدالت منتشر شده است، صحت ندارد و تاکنون مبلغی تحت عنوان سود سهام عدالت به حساب ۴۹ میلیون سهامدار عدالت واریز نشده است. هفته گذشته خبری در برخی از رسانه‌ها مبنی بر واریز سود ۷.۵ میلیون نفر از سهامدار خرد سهام عدالت منتشر شد که در این زمینه حسین قشمی، مدیر سیستم‌های تسویه و پرداخت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اعلام کرد: اکنون بسیاری از سهامداران که جزو مشمولان سهام عدالت هستند، در انتظار پرداخت سود هستند. اما باید اعلام کرد سودی که در چند وقت اخیر به حساب سهامداران پرداخت شده است، هیچ ارتباطی به سود سهام عدالت ندارد. موضوع مطرح شده در خصوص توزیع سود شرکت‌ها بوده که در راستای اختیارات شرکت سپرده‌گذاری انجام و به حساب سهامداران شرکت‌های بورسی و فرابورس پرداخت شده است.
سهام عدالت جاماندگان
افرادی که مشمول سهام عدالت به حساب می‌آیند، در گذشته نسبت به ثبت‌نام در سامانه سهام عدالت اقدام کردهاند و می‌توانند دارایی خود را مدیریت کنند. در این میان افرادی بودند که بارها اعلام کردند که دارای برگه‌های سهام عدالت هستند و دارنده سهام عدالت تلقی می‌شوند. در عین حال مسئولان بارها در این زمینه اعلام کردند که ملاک سهامدار بودن، اطلاعات سیستمی است و افرادی که قادر به ورود سامانه سهام عدالت نیستند، نشان‌دهنده آن است که سهامی به آنها تعلق نگرفته است.
این موضوع موجب نارضایتی برخی از سهامداران عدالت شد و مسئولان در واکنش اعلام کردند که در آینده‌ای نزدیک، اقدامات لازم برای جاماندگان سهام عدالت در دستور کار قرار خواهد گرفت و می‌توانند دارایی خود را مدیریت کنند. حدود یک میلیون و ۲۰۰هزار نفر از افراد تحت پوشش کمیته امداد و حدود ۲ میلیون و ۳۰۰هزار نفر افراد تحت پوشش بهزیستی نیز فاقد سهام هستند.
طرح جاماندگان سهام عدالت، ۱۳ خردادماه امسال اعلام وصول شد. درحالی که تعداد جاماندگان ۲۰میلیون نفر اعلام شده بود، اما کمیسیون تلفیق در لایحه بودجه ۱۴۰۰، تعداد جاماندگان را به ۷میلیون نفر کاهش داد. نبود ضمانت اجرایی، اختلاف ۱۳میلیون نفری و مشخص نبودن منابع این طرح، مشکلاتی را برای جاماندگان سهام عدالت ایجاد خواهد کرد.
اما در نهایت طرح جاماندگان سهام عدالت، هنوز راه به جایی نبرده است. درواقع سهام عدالتی که قرار بود به شش دهک درآمدی پایین جامعه تعلق بگیرد و به یک دارایی با ارزش تبدیل شود، حالا از هدف اصلی خود دور شده است. یعنی هم به بسیاری از افراد مشمول تعلق نگرفته و هم ارزش آن روز به روز در حال کاهش است.
سهام عدالت متوفیان
با گذشت بیش از یک دهه از طرح توزیع سهام عدالت، حدود ۲ میلیون و ۵۰۰هزار نفر از دارندگان سهام عدالت در قید حیات نیستند و سهام عدالت این اشخاص به وراث آنها اختصاص می‌یابد. وراث قانونی می‌توانند جهت اطلاع از وضعیت سهام عدالت متوفیان به نشانی اینترنتی samanese.ir مراجعه و با ورود اطلاعات هویتی متوفی، از مشمول بودن وی کسب اطلاع نمایند و صورت وضعیت دارایی سهام عدالت مربوط را مشاهده کنند.
پس از انجام انحصار وراثت، ورثه باید در سامانه سجام ثبت‌نام کنند و یکی از ورثه با مراجعه به سایت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، قسمت میز خدمت الکترونیک را انتخاب کرده و اطلاعات مربوط به انحصار ورثه را بارگذاری کند. درنهایت شرکت سپرده‌گذاری اقدام‌های لازم برای انتقال سهام عدالت به وراث را انجام می‌دهد. وراث برای دریافت سهام عدالت متوفی نمی‌توانند تک تک وارد سامانه شوند و اطلاعات خود را به صورت جداگانه وارد کنند، بلکه فقط یک نفر به عنوان وکیل از بین وراث می‌تواند اقدامات لازم را مانند گواهی انحصار وراثت و مالیات بر ارث انجام دهد.
زیرساخت‌های الکترونیکی تخصیص سهام عدالت متوفیان به وراث در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی آماده شده و منتظر تایید نهایی قوه قضاییه است و چنانچه قوه قضاییه تایید کند، کلیه فرایند انتقال قهری به شیوه مکانیزه انجام می‌شود. به عبارت دیگر چنانچه قوه قضاییه تایید کند، این سهام به شکل خودکار به ورثه قانونی متوفی منتقل خواهد شد. برای فرایند انتقال قهری، مدارکی مانند گواهی فوت شخص متوفی، گواهی انحصار وراثت، گواهی‌نامه واریز مالیاتی، شناسنامه و کارت ملی شخص متوفی و تمامی وراث لازم است.
انتخابات شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی سهام عدالت
براساس برنامه‌ریزی‌های اعلام شده از سوی وزارت امور اقتصادی و دارایی، قرار بود که انتخابات مجامع عادی به طور فوق العاده شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی سهام عدالت برای انتخاب اعضاء هیات مدیره (به تعداد ۵ نفر از نامزدهای تایید صلاحیت شده) در نیمه‌ی دوم اسفندماه سال جاری برگزار شود. اما برگزاری بزرگ‌ترین انتخابات اقتصادی کشور که قرار بود طی آن، هیأت مدیره شرکت‌های سرمایه‌گذاری سهام عدالت استانی برای مدیریت ۸۰۰ هزار میلیارد تومان سهام متعلق به مردم انتخاب شوند، با حواشی زیادی همراه بود که درنهایت منجر به لغو آن شد.
قرار بود که ۲۰ اسفندماه سال جاری، انتخابات هیات مدیره شرکت‌های سرمایه‌گذاری به صورت الکترونیکی انجام شود که در ۱۲ اسفندماه اعلام شد که این انتخابات به تعویق افتاده و در ۲۰ اسفند ۹۹ برگزار نخواهد شد. تصمیم لغو انتخابات هیات مدیره شرکت‌های سرمایه گذاری سهام عدالت بعد از برگزاری جلسه کمیسیون اقتصادی مجلس با وزیر اقتصاد اعلام شد. در این جلسه دفاعیات دولت درباره برگزاری مجامع سرمایه‌گذاری‌های سهام عدالت استانی مورد پذیرش کمیسیون قرار نگرفت و پس از آن، بلافاصله شورای عالی بورس تشکیل جلسه داد و دستور توقف اقدامات دولت برای برگزاری مجامع عمومی شرکت‌های سرمایه گذاری استانی را تصویب کرد. مقرر شد که این موضوع از دفتر رهبری استعلام شود./