رفتار توده‌وار در بازار ارز

از یک سوء قصد بر این است که لغت انتخاب‌شده آن تلخی و نیش مستتر در لغت اصلی را داشته باشد و بتواند مفهوم را منتقل کند و از سوی دیگر توهین‌آمیز به نظر نرسد. این واژه را هر چه که ترجمه کنیم، اشاره به یک پدیده بیشتر نیست و آن رفتار مقلدانه کارگزاران اقتصادی در بازارهای مالی است. در اقتصاد و مدیریت مالی وقتی صحبت از رفتار توده‌وار است، منظور فرآیندی است که طی آن کارگزاران اقتصادی اعمال همدیگر را تقلید کرده یا پایه تصمیم‌گیری خود را تصمیمات اتخاذشده توسط سایر کارگزاران فعال در بازار قرار می‌دهند.
به این ترتیب مشاهده می‌شود که در بازارهای مالی همچون بورس سهام و اوراق بهادار یا بازار طلا یا ارز به یکباره تعداد زیادی از افراد همزمان اقدام به فروش و خروج از بازار کرده یا با عجله و در یک زمان، اقدام به تقاضا و خرید می‌کنند. به این ترتیب، پیش‌فرضها و تحلیل‌های فرد از گذشته و پیش‌بینی آینده به کناری نهاده شده و فرض بر این قرار می‌گیرد که جمع بهتر از فرد شرایط را درک کرده و همراهی با جمع می‌تواند منفعت را حداکثر کند. هنوز هم بحث‌های بسیاری بین اقتصاددانان در این مورد وجود دارد که آیا رفتار توده‌وار عقلایی است یا خیر؟ چه کسی و بر اساس چه معیاری می‌تواند تعیین کند که کارگزار اقتصادی که در قیمت دلار ۱۸۰۰۰۰ ریال وارد بازار شده و دلار خریده است عقلایی عمل کرده یا خیر؟ ولی یک قطعیت وجود دارد و آن این است که بنا به تجربه و مشاهدات هر زمانی که نوسانات شدید و به ظاهر غیرقابل‌کنترل در بازارهای دارایی وجود دارد، بیشترین رفتارهای رمه‌ای را می‌توان در آن مشاهده کرد و البته واقعیت قابل‌مشاهده دیگر این است که چنین رفتاری هم در زمان افزایش و جهش شدید قیمتها و هم در زمان سقوط و افت ناگهانی آن دیده شده و بر شدت نوسانات می‌افزاید. به عبارت دیگر، همان‌طور که در اوج قیمت یک دارایی با کمال ناباوری می‌توان هجوم خریداران برای خرید بیشتر را دید در موقع سقوط شتابناک قیمتها نیز بسیاری از دارندگان یک دارایی به صف فروشندگان می‌پیوندند. این پدیده به ظاهر در تناقض با قانون تقاضا است که می‌گوید هر چه قیمت یک کالایی بالاتر می‌رود تقاضا برای آن افت می‌کند و در تمام متون اقتصادی شیب تابع تقاضا نزولی ترسیم می‌شود.

البته نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که در تابع تقاضا بحث در مورد کالا است ولی در رفتار توده‌وار از دارایی‌ها و حفظ آن صحبت به میان می‌آید و این تمایل افراد به حفظ ارزش دارایی‌های خود یا افزایش آن یا تلاش برای جلوگیری از افت ارزش دارایی‌ها است که انگیزه لازم برای این رفتار را در آنها ایجاد می‌کند.یکی از نمونه‌های آشکار بروز رفتارهای توده‌وار در اقتصاد ایران، بازار ارز است که در سال جاری به تناوب چنین رفتاری از سوی کارگزاران اقتصادی در آن مشاهده شده است به طوری که بارها با افزایش قیمت ارز، کارگزاران اقتصادی بدون نیاز مبادلاتی به ارز و تنها برای حفظ ارزش پول خود یا به امید کسب سود و به تقلید از کسانی که اقدام به خرید می‌کردند، در بازار ارز حضور پیدا کرده و به تبدیل سریع ریال خود به دلار و خرید شتابزده ارز دست زدند. این در حالی است که کمابیش چنین رفتاری در هنگام حرکت رو به پایین قیمتها در مهر ماه امسال بروز نکرد و با وجود آن که قیمت‌ها افت کردند بنا به دلایلی عرضه دلارهای خانگی و رفتار توده‌وار در بازار ارز مشاهده نشد که از جمله دلایل آن می‌توان به انتظارات جمعی فعالان بازار در مورد تحریم‌های اعلامی برای ۱۳ آبان از سوی دولت ایالات متحده اشاره کرد که توقع آن می‌رفت با اجرایی شدن تحریم‌ها در این روز بازار ارز مجدداً روند صعودی به خود بگیرد. در نتیجه کسانی که دلار را به عنوان وسیله حفظ و افزایش ارزش دارایی خود خریده بودند، صبر کرده و هجومی برای فروش در بازار دیده نشد. همین امر یعنی انتظار نسبت به آینده را می‌توان تفاوت کاهش نرخ ارز در چند روز اخیر نسبت به کاهش مشاهده‌شده در مهر ماه دانست به این مفهوم که انتظار می‌رود این بار افت قیمت‌ها منجر به بروز رفتار توده‌وار برای فروش در بازار شود چرا که اثر روانی تحریم‌ها در بازار ارز تخلیه شده است و محرک خبری برای دامن زدن به تقاضا و حتی نگهداری دلارهای موجود در دست کارگزاران اقتصادی وجود ندارد. همچنین با اعمال برخی از محدودیت‌ها بر روی صادرات کشورهای دیگر به ایران، کمابیش تقاضای معاملاتی برای ارز نیز کنترل شده و در حال کاهش است.
در سمت عرضه هم معافیت برخی از کشورها در زمینه خرید نفت از ایران و نیز رویکرد هماهنگی که اتحادیه اروپا در قبال کمتر کردن اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران اتخاذ کرده است، به این فشار روانی دامن زده و انتظار بر این است که در صورت تداوم افت قیمتها، رفتار توده‌وار برای فروش به زودی بروز کرده و شاهد هجوم فروشندگان برای تبدیل دلار به ریال و افت هر چه بیشتر قیمتها باشیم. البته باید بر این نکته تاکید داشت که رفتار توده‌وار در هر دو طیف افزایش یا کاهش قیمت منجر به نوسان بیشتر در بازار شده و برگشت آن به آرامش را با سختی مواجه می‌کند، بنابراین سیاستگذار همانطور که در برابر این رفتار در صورت افزایش قیمت‌ها واکنش نشان می‌دهد باید در برابر آن به هنگام افت قیمت‌ها نیز عکس‌العمل نشان داده و برنامه مدونی برای کنترل و هدایت آن داشته باشد.