نفس های آخر برجام

روز گذشته اولین سالگرد خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بود. در یک سالی که از خروج آمریکا می‌گذرد، این کشور شدیدترین تحریم‌های اقتصادی را علیه ایران اعمال کرده و در این اواخر حتی در مرز‌های جنوبی ایران تجهیزات نظامی نظیر ناو هواپیمابر آبراهام لینکلن، مستقر کرده است.

جمهور اسلامی ایران، اما، به امید اینکه اروپایی‌ها خسارت‌های خروج آمریکا از برجام را جبران کنند، از نقض این توافق اجتناب کرده است، ولی ظاهرا این سیاست به نقطه پایان نزدیک می‌شود.
یک دیپلمات بلندپایه اروپایی به روزنامه وال‌ستریت ژورنال گفته است مقامات ایرانی در حال بررسی «خروج جزئی» از برخی از اجزای برجام هستند. چنین اقدامی، ممکن است شامل افزایش پژوهش در زمینه سانتریفیوژ‌هایی می‌شود که می‌توانند اورانیوم غنی‌شده با درصد بالا را سریع‌تر تولید کنند. این مقام افزود: «می‌دانم که این به همراه سایر گزینه‌هایی که فراتر می‌روند، تحت بررسی است».

چنین اقدامی، اگر صورت گیرد، قوی‌ترین پاسخ به اقدامات آمریکا برای تحت فشار قرار دادن ایران خواهد بود. رسانه‌های ایرانی می‌گویند رئیس‌جمهور حسن روحانی روز چهارشنبه در گفتگویی تلویزیونی اقدامات تلافی‌جویانه ایران را اعلام می‌کند. اقدامات ایران در سطح خروج کلی از برجام نخواهد بود. همین امر، به گفته برخی ناظران، اروپا را در موقعیت دشواری قرار خواهد داد. چرا که تصمیم تعلیق اجرای برخی تعهدات ذیل برجام، در واقع پس از ناکامی اروپا در تامین منافع اقتصادی ایران از توافق هسته‌ای صورت گرفته است. در ۲۸ آوریل، عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، در جلسه‌ای به مقامات اروپایی گفت: ایران «برای جبران تبعات خروج آمریکا از توافق به اندازه کافی مهلت داده و اکنون زمان اقدام فرا رسیده است».

اتحادیه اروپا از جانب واشنگتن برای سختگیری بر ایران تحت فشار بوده است. احتمالا با توقف اجرای برخی تعهدات هسته‌ای ایران، اروپا برای بازگرداندن تحریم‌هایش علیه ایران تحت فشار قرار خواهد گرفت. مقامات اروپایی گفته‌اند بازگرداندن تحریم‌ها، امر مناقشه‌برانگیزی است. چرا که بسیاری از دولت‌های اروپایی واشنگتن را مسئول فروپاشی برجام می‌دانند و مایل‌اند ببینند که آیا دیپلماسی می‌تواند جلوی فروپاشی این توافق را بگیرد یا خیر. علاوه بر این، با اعلام اقدامات تلافی‌جویانه ایران در روز چهارشنبه، روسیه و چین، دو عضو دیگر برجام، هم باید موضع‌گیری کنند.

اقدامات ایران هنوز به طور رسمی اعلام نشده‌اند و بنابراین نمی‌توان به طور قاطع آن‌ها را واکاوی کرد. برخی ناظران نزدیک به دولت روحانی، که از مدتی پیش اقدام متقابل ایران را پیش‌بینی کرده بودند، دو سناریو برای اقدامات ایران نام برده‌اند. سید حسین موسویان، دیپلمات پیشین ایرانی و کارشناس مسائل هسته‌ای در دانشگاه پرینستون آمریکا، طی یادداشتی در وبگاه «میدل‌ایست‌آی» گفته است با تشدید فشار‌های آمریکایی بر ایران و ناکامی قدرت‌های جهانی در تضمین منافع اقتصادی برجام برای ایران، دو گزینه برای این کشور باقی مانده است: خروج تدریجی از برجام یا خروج فوری و همزمان از برجام و معاهده منع گسترش جنگ‌افزار‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی). موسویان، که ظاهرا در روز‌های اخیر، به منظور زمینه‌سازی برای اقدامات متقابل ابران، فعالیت‌های خود در رسانه‌های خارجی را شدت بخشیده است، هر دو گزینه را «پرخطر» می‌داند.

به نوشته موسویان، خروج کامل ایران از برجام تبعات بزرگی خواهد داشت که عبارتند از: یکم؛ اگر ایران از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل خارج شود، آمریکا برای فعال‌سازی شش قطعنامه قبلی این شورا تلاش خواهد کرد. این شش قطعنامه شامل تحریم‌های همه‌جانبه همه اعضای شورای امنیت است و از تعلیق غنی‌سازی اورانیوم و فعالیت‌های آب سنگین ایران حمایت می‌کند. دوم؛ در غیاب قطعنامه ۲۲۳۱، محور آمریکایی-اسرائیلی تبلیغات سیاسی سنگینی علیه ایران به راه خواهند انداخت و ادعا خواهند کرد که برنامه هسته‌ای ایران، تهدیدی برای صلح و امنیت جهان است. سوم؛ چون ایران عضو ان‌پی‌تی است، دولت ترامپ از این معاهده استفاده خواهد کرد تا مقامات آژانس بین المللی انرژی اتمی را برای مطرح کردن درخواست‌های غیرمعمولی بازرسی تحت فشار قرار دهد. چهارم؛ با خروج ایران از برجام؛ آمریکا تلاش خواهد کرد سایر قدرت‌های جهانی را به نقض ان پی تی توسط ایران متقاعد کند.

از این رو، موسویان معتقد است که گزینه خروج ایران از برجام، زیانی برای ایران و بُردی برای «تیم ب» (جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا، بینامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان) خواهد بود.

گزینه دوم، این است که ایران به شش عضو برجام (به جز آمریکا)، دبیرکل سازمان ملل متحد و رئیس آژانس بین المللی انرژی اتمی یک یادداشت رسمی ارسال کند و بگوید که اگر آن‌ها نتوانند در یک مهلت معین به تعهدات‌شان در برجام پایبند باشند، ایران از برجام و ان‌پی‌تی خارج خواهد شد.

از دیدگاه موسویان، هر دو گزینه، پرخطر هستند و احتمال تقابل نظامی در هر دو گزینه وجود دارد. اما گزینه دوم موثرتر است. زیرا آمریکا نخواهد توانست از ان‌پی‌تی علیه ایران استفاده کند. در مقابل، خروج از ان‌پی‌تی، با افزایش قدرت چانه‌زنی ایران، موضع آن را در میز مذاکرات تقویت خواهد کرد. آمریکا نیز مجبور خواهد شد دوباره از ایران تقاضا کند که به ان‌پی‌تی و برجام بازگردد.