امروزه یکی از مهم‌ترین مسائل در کارخانه‌های فولادسازی در ایران و جهان حمل و نقل مواد اولیه و محصولات است زیرا تولید در این کارخانه‌ها با تناژ بسیار بالا انجام می‌شود، به‌طوری‌که روزانه ده‌ها هزارتن مواد اولیه به این واحدها وارد و ده‌ها هزارتن محصولات اصلی و فرعی خارج می‌شود. در نتیجه می‌توان گفت تولید بدون حمل و نقل نه امکان‌پذیر است و نه معنایی دارد. از سوی دیگر، با توجه به محل قرارگیری واحدها و موقعیت آن‌ها نسبت به معادن و بازارهای مصرف، نحوه حمل و نقل آن‌ها متناسب با نوع زیرساخت‌ها متفاوت است. در این نوشتار به عملکرد شرکت فولاد خوزستان در حوزه حمل و نقل و به‌ویژه حمل ریلی می‌پردازیم.
آنچه مسلم است برای واحدهای فولادسازی با توجه به موقعیت قرارگیری کارخانه و راه‌های دسترسی به معادن، حمل و نقل بهینه دارای پارامترهای گوناگونی مانند قیمت، سرعت حمل و نقل، امکان‌پذیری و... است که باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد. واحدهایی که به دریا دسترسی دارند و در مقیاس جهانی فعالیت می‌کنند عمده حمل و نقل خود را از طریق دریا انجام می‌دهند و همین عامل باعث توسعه صنعت کشتی‌سازی شده است. امروزه کشتی‌های VALE MAX که ویژه حمل و نقل سنگ آهن با تناژهای 380 هزارتن است، ساخته شده و به کارگرفته می‌شود. فولاد خوزستان در سال‌های گذشته عمده سنگ آهن مصرفی خود را از کشور برزیل وارد می‌کرد، استراتژی حمل و نقل شرکت با زمان کنونی تفاوت داشت. به نحوی که در اسکله اختصاصی خود کشتیهایی تا ظرفیت 186 هزارتن را پهلودهی کرده است.
سهم روش‌های حمل و نقل مواد معدنی در شرکت فولاد خوزستان
امروزه به‌دلیل توسعه روزافزون معادن داخلی، واردات سنگ آهن انجام نمی‌شود و شرکت فولاد خوزستان عمده مواد اولیه خود را از داخل کشور تامین می‌کند. از این رو، با توجه به موقعیت جغرافیایی شرکت فولاد خوزستان نسبت به معادن داخلی، این شرکت عمده مواد اولیه و محصولات خود را در بازارهای داخلی با استفاده از خطوط ریلی و جاده‌ای حمل می‌کند. روزانه حدود 700 تا 900 کامیون و 300 واگن مواد اولیه و قطعات مورد نیاز را به شرکت منتقل یا محصولات تولید شده را از آن خارج می‌کنند. از ابتدای سال جاری تاکنون از حدود 6 میلیون تن سنگ آهن حمل شده 2،5 میلیون تن به‌وسیله راه آهن و 3،5 میلیون تن با استفاده از حمل جاده‌ای بوده است.
در حوزه فروش محصولات، شرکت فولاد خوزستان پس از تامین نیازهای داخلی، بخشی از تولیدات خود را به بازارهای جهانی عرضه می‌کند. تاکنون از حدود 3،7 میلیون تن محصول حدود 2 میلیون تن از سوی راه آهن و به‌طور عمده به بندر امام برای صادرات بارگیری و ارسال شده و 1.7 میلیون تن نیز با خطوط جاده‌ای به بازارهای داخلی حمل شده است.
شرکت فولاد خوزستان با توجه به برخورداری از اسکله اختصاصی در بندر امام، همواره بخشی از سنگ‌آهن مورد نیاز خود را با حمل ترکیبی ارسال می‌کند که با توجه به پارامترهای تاثیرگذار در هر سال و شرایط تناژ متغیر است. به‌عنوان مثال، در سال 1396 حدود 571 هزار تن سنگ آهن با 14 فروند کشتی از بندرعباس بارگیری و در اسکله اختصاصی بندر امام تخلیه شده است و سال 1397 با استفاده از 3 فروند کشتی 145 هزار تن سنگ آهن به‌طور ترکیبی از مسیر بندر امام وارد کارخانه شده و به‌تازگی نیز حمل ترکیبی یک میلیون تن سنگ آهن در دستور کار قرار گرفته است.
اهمیت و جایگاه حمل ریلی کالا برای شرکت فولاد خوزستان
ظرفیت محدود جاده‌های کشور، مصرف بالای سوخت، آلایندگی محیط زیست به علت تردد کامیون‌ها، آسیب‌های ناشی از تصادفات ماشین‌آلات سنگین و معضلات ترافیکی مربوط به تردد آن‌ها و به‌تازگی خواسته‌های صنفی رانندگان و وقفه‌هایی که در حمل و نقل بار ایجاد می‌شود، باعث شده شرکت فولاد خوزستان نگاه ویژه‌ای به حمل و نقل ریلی داشته باشد. این شرکت همواره تلاش کرده از ظرفیت حمل و نقل ریلی کشور برای جابجایی مواد اولیه و محصولات خود به بهترین وجه استفاده کرده و حمل‌و‌نقل ریلی را در اولویت نخست قرار دهد. با این حال، به‌دلیل محدودیتهای راه آهن ناچار است بخشی از حمل و نقل خود را از طریق جاده انجام دهد.
سرمایه‌گذاری‌های انجام شده برای حمل ریلی بار از سوی شرکت فولاد خوزستان
شرکت فولاد خوزستان دارای 526 واگن لبه بلند هر یک با ظرفیت 57،5 تن، 6 دستگاه لکوموتیو GM، 2 لکوموتیو GE مانوری، 60 کیلومتر خطوط ریلی در داخل شرکت و 11 کیلومتر ریل در اسکله اختصاصی است. تملک بخشی از سهام شرکت فولاد ریل جنوب که 1200 واگن لبه بلند و 200 واگن لبه کوتاه دارد، در مراحل پایانی است. علاوه بر موارد فوق، این شرکت با تعریف پروژه‌های اصلاح و بهبود خطوط داخلی همواره حمل و نقل ریلی را در اولویت قرار داده و تلاش می‌کند زمینه حمل و نقل مواد اولیه و محصولات با استفاده از شبکه ریلی را فراهم کند.
در سال 1397 پروژه اصلاح مسیرهای ریلی بیلت و اسلب با سرمایه‌گذاری 30 میلیارد ریالی به بهره‌برداری رسید که علاوه بر ارتقای ایمنی حمل و نقل، باعث افزایش توان لجستیکی و ظرفیت بارگیری و حمل محصولات صادراتی به میزان حداقل 30 درصد شد. مجموعه این عوامل پتانسیل بی‌نظیری را برای حمل و نقل ریلی در این شرکت ایجاد کرده است.
تعامل مناسب میان مجموعه فولاد خوزستان و متولیان حمل و نقل ریلی این شرکت از یک سو و راه آهن جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر سبب شد برای نخستین‌بار در کشور، قطار باری برنامه‌ای بین معادن چغارت، سنگان و چادرملو به میاندشت راهاندازی شود. با مشخص شدن زمان تحویل و تعداد واگن‌های هر قطار ضمن کاهش حدود 50 درصدی زمان سیر واگن‌ها از میاندشت تا معادن چغارت، تعداد واگن‌های بارگیری شده و تعداد واگن‌های ورودی به شرکت فولاد خوزستان روزانه حدود 30 تا 35 درصد افزایش یافته است. این موضوع علاوه بر افزایش بهرهوری واگن‌ها باعث شد بدون افزایش تعداد واگن‌ها و سایر زیرساخت‌ها، ظرفیت حمل ریلی این شرکت 30 تا 35 درصد بیشتر شود.
ظرفیت پایین حمل و نقل ریلی در کشور را می‌توان یکی از مهم‌ترین مسائلی که حمل نقل ریلی با آن مواجه است، قلمداد کرد. به‌طوری‌که امروزه سهم حمل و نقل ریلی از کل حمل و نقل کالا در کشور حدود 7 درصد است. از سویی ظرفیت ریلی ناحیه لرستان که جنوب را به مرکز کشور وصل می‌کند، بسیار پایین است به‌طوری‌که برای این خط با ظرفیت حدود 3،1 میلیون تن، در سال دست کم بیش از 8 میلیون تن تقاضا وجود دارد.
مسئله دیگری که حمل و نقل ریلی با آن مواجه است، فرسودگی خطوط ریلی و لکوموتیوهای به‌کار گرفته شده است. این موضوع باعث می‌شود علاوه بر مسدودی گاه و بی‌گاه خطوط، زمان سیر قطار افزایش و بهرهوری ناوگان ریلی کاهش یابد.
در سند چشم‌انداز توسعه اقتصادی کشور سهم حمل و نقل ریلی 30 درصد از کل حمل و نقل کشور در نظر گرفته شده است. در صورتیکه در افق 1404 به این مهم دست پیدا کنیم، بسیاری از مشکلات و گلوگاه‌های موجود برطرف خواهد شد. احداث خطوط ریلی نه‌تنها متناسب با برنامه‌ریزی‌ها پیش نرفته، بلکه خطوطی که به تازگی تکمیل و بهره‌برداری شده‌اند، در مسیرهایی قرار دارند که مشکلات صنعت و دست‌کم مشکلات حمل و نقل از جنوب به مرکز کشور و برعکس را حل نمی‌کند. برای حل این مشکلات لازم است علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های ریلی، لکوموتیوها و واگن‌های جدیدی به صنعت حمل و نقل ریلی تزریق شود، سرعت سیر قطارها افزایش یابد و زیرساخت‌های مناسب برای استفاده از قطارهای سریع‌السیر فراهم شود.
چشم‌انداز صنعت فولاد در افق 1404 تولید 55 میلیون تن فولاد در سال است و فولاد خوزستان برای حفظ سهم بازار حدود 25 درصدی از تولید فولاد کشور برنامه‌ریزی کرده و در این راستا اقدامات مهمی را انجام داده است که از جمله آن‌ها می‌توان تملک معدن سنگان و فولاد شادگان را نام برد. همانگونه که پیش‌تر بیان شد بهره‌برداری از یک واحد تولید فولاد مستلزم ورود و خروج روزانه ده‌ها هزارتن مواد اولیه و محصول است. توسعه خطوط ریلی برای حمل و نقل این میزان بار به‌طور متوازن رشد نکرده است. امروز برای اتصال فولاد شادگان به شبکه سراسری مطالعاتی انجام شده، ولی این طرح تا کنون از نظر فیزیکی پیشرفتی نداشته است.
مهم‌ترین چالش‌های توسعه حمل و نقل ریلی کشور
از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی شرکت‌های صنعتی و معدنی در حوزه حمل و نقل را می‌توان نداشتن استراتژی‌های جامع متناسب با رشد و توسعه کشور دانست. چالش دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد فرسودگی ناوگان و زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی است که باعث شده بهرهوری ناوگان حمل‌و‌نقل ریلی کاهش یافته و برخلاف سایر کشورها در بعضی مسیرها هزینه حمل ریلی بیشتر از جاده‌ای باشد. برای غلبه بر این چالش‌ها لازم است توسعه خطوط ریلی سرعت بیشتری به‌خود بگیرد و ناوگان حمل و نقل ریلی شامل لکوموتیو و واگن نوسازی شده و از نظر کمی و کیفی ارتقا یابد. در این زمینه با سرمایه‌گذاری مشترک در طرح‌ها می‌توان روند اجرایی آن‌ها را تسریع بخشید.