«معاویه»؛ سریال ۱۰۰ میلیون دلاری!

آسیانیوز ایران؛ سرویس فرهنگی هنری:

سریال تاریخی «معاویه» با بودجه‌ای حدود ۱۰۰ میلیون دلار، تولید شبکه سعودی MBC، به‌رغم اعتراضات گسترده شیعیان و ممنوعیت پخش در عراق، روی آنتن رفت. این سریال که به روایت تاریخ صدر اسلام از دیدگاه اهل سنت می‌پردازد، با نمایش چهره امامان شیعه و شخصیت‌های تاریخی اسلام، جنجال‌های فرقه‌ای را در منطقه تشدید کرده است.

سریال «معاویه» که به عنوان گران‌ترین سریال جهان عرب شناخته می‌شود، به وقایع تاریخی پس از قتل عثمان، خلیفه سوم مسلمانان، تا پایه‌گذاری خلافت اموی توسط معاویه و پسرش یزید و وقایع کربلا می‌پردازد. این سریال با نگاهی سنی به تاریخ اسلام، چهره امامان شیعه از جمله امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را به تصویر می‌کشد، موضوعی که در مذهب شیعه حرام تلقی می‌شود و اعتراضات گسترده‌ای را در پی داشته است. دو قسمت نخست سریال «معاویه»، که یک مجموعه ۳۰ قسمتی ویژه ماه رمضان درباره بنیان‌گذار و نخستین خلیفه سلسله اموی است، آخر هفته گذشته پخش شد. این سریال که توسط شبکه «MBC» متعلق به عربستان سعودی تولید شده، طبق گزارش‌ها بین ۷۵ تا ۱۰۰ میلیون دلار هزینه داشته و در تونس فیلم‌برداری شده است. نویسندگی آن بر عهده خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری و کارگردانی آن بر عهده طارق العریان، فیلم‌ساز فلسطینی ـ آمریکایی بوده است.

پخش این سریال که قرار بود دو سال پیش و همزمان با بهبود روابط ایران و عربستان متوقف شود، نهایتاً در ماه رمضان امسال از شبکه MBC آغاز شد. این تصمیم با انتقادات شدید مراجع مذهبی و سیاسی در کشورهای شیعه‌نشین مانند عراق و ایران مواجه شد. سازمان رسانه و ارتباطات عراق با صدور بیانیه‌ای، پخش این سریال را ممنوع اعلام کرد و تأکید کرد که نمایش چنین آثاری ممکن است تنش‌های فرقه‌ای را افزایش داده و صلح اجتماعی را به خطر بیندازد.

در مصر نیز برخی شخصیت‌های مذهبی و حقوقی به نحوه به تصویر کشیدن شخصیت‌های تاریخی اسلام در این سریال اعتراض کردند. هیثم مغربی، وکیل مصری، حتی از طرح شکایت حقوقی برای ممنوعیت پخش این سریال در مصر خبر داد. رضا عبدالواجد، رئیس دانشکده رسانه دانشگاه الازهر، نیز اعلام کرد که نمایش چهره صحابه پیامبر (ص) در صورتی مجاز است که شأن آن‌ها حفظ شود و زندگی‌شان تحریف نشود.

جنجال های سریال

سریال «معاویه» که در تونس فیلم‌برداری شده، توسط خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری، نوشته و طارق العریان، فیلم‌ساز فلسطینی-آمریکایی، کارگردانی شده است. این سریال ۳۰ قسمتی، با بازی‌هایی چون لجین اسماعیل در نقش معاویه و ایاد نصار در نقش امام علی (ع)، به بررسی دوره‌ای از تاریخ اسلام می‌پردازد که مورخان درباره‌ آن اختلاف نظر دارند.

مقتدی صدر، روحانی برجسته شیعه و چهره سیاسی عراق، از جمله مخالفان سرسخت این سریال است. او در فوریه ۲۰۲۳ اعلام کرد که معاویه سرسلسله فرقه‌گرایی و پیشگام در توهین به یاران پیامبر (ص) بود. صدر هشدار داد که پخش این سریال می‌تواند تنش‌های فرقه‌ای را در منطقه افزایش دهد
پخش این سریال که قرار بود دو سال پیش و همزمان با بهبود روابط ایران و عربستان متوقف شود، نهایتاً در ماه رمضان امسال از شبکه MBC آغاز شد. این تصمیم با انتقادات شدید مراجع مذهبی و سیاسی در کشورهای شیعه‌نشین مانند عراق و ایران مواجه شد. سازمان رسانه و ارتباطات عراق با صدور بیانیه‌ای، پخش این سریال را ممنوع اعلام کرد و تأکید کرد که نمایش چنین آثاری ممکن است تنش‌های فرقه‌ای را افزایش داده و صلح اجتماعی را به خطر بیندازد.

نگرانی های مذهبی

علاوه بر نگرانی‌های مربوط به تحریک تنش‌های مذهبی، سریال معاویه به دلیل نحوه نمایش شخصیت‌های تاریخی جهان اسلام مورد انتقاد قرار گرفته است. رضا عبدالواجد، رئیس دانشکده رسانه در دانشگاه الازهر مصر، اعلام کرد که الازهر به عنوان یک نهاد نظارتی عمل نمی‌کند، اما با به تصویر کشیدن یاران پیامبر (ص) مخالف است. سخنگوی موسسه دارالافتای مصر نیز اظهار کرد: بازنمایی شخصیت‌های تاریخی در صورتی مجاز است که شأن آن‌ها حفظ شود و زندگی‌شان تحریف نشود. با این حال، این نهاد تأکید کرد که نمایش چهره ۱۰ صحابه‌ای که پیامبر (ص) به آن‌ها وعده بهشت داده بود، مجاز نیست. از آنجا که سریال «معاویه» شامل شخصیت‌های عثمان بن عفان و علی بن ابی‌طالب (ع) می‌شود، از این نظر مورد اعتراض قرار گرفته است. هیثم مغربی، یک وکیل مصری، اعلام کرده که برای ممنوعیت پخش این سریال در مصر شکایت حقوقی ارائه خواهد کرد.

در واکنش به این سریال، شبکه العاشر عراق تهدید کرد که برنامه‌ای درباره ابولؤلؤ، فردی که عمر بن خطاب را به قتل رساند، تولید خواهد کرد. با این حال، مقتدی صدر هر دو سریال را رد کرد و اظهار داشت که هیچ‌کدام از این دو اثر مشروعیت ندارند و تنها باعث ایجاد تفرقه می‌شوند. سریال «معاویه» نه تنها در میان شیعیان، بلکه در میان برخی از اهل سنت نیز با انتقادات مواجه شده است. برخی تحلیلگران معتقدند که این سریال بخشی از پروژه رسانه‌ای سلفی-وهابی است که سال‌ها با نشر کتب و مقالات تحریف‌شده از اسلام، موجبات تفرقه را فراهم کرده است. این سریال به عنوان ابزاری برای شکل‌دهی به افکار عمومی و ترویج روایت‌های خاص از تاریخ اسلام تلقی می‌شود.

در مقابل، تلویزیون ایران با پخش مجدد سریال «امام علی» که در دهه ۷۰ شمسی تولید شده بود، به این جنجال پاسخ داد. این سریال که به زندگی حضرت علی (ع) می‌پردازد، با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و به عنوان نقطه مقابل سریال «معاویه» معرفی گردید.

از سریال معاویه دقیقا چه چیزهایی می‌دانیم؟

سریال «معاویه» نه تنها یک درام تاریخی، بلکه یک پروژه استراتژیک رسانه‌ای است که با سرمایه‌گذاری سنگین عربستان سعودی، قصد دارد روایت‌های خاصی از تاریخ اسلام را به نسل جوان عرب ارائه دهد. این اقدام می‌تواند تأثیرات عمیقی بر افکار عمومی منطقه، به‌ویژه نسل جوانی که آگاهی تاریخی محدودی دارند، بگذارد.

نقش معاویه را «لجین اسماعیل» بازیگر سوری و نقش امام علی را «ایاد نصار» هنرمند اردنی بازی می‌کند. طبق آنچه در تبلیغ سریال اعلام شده، این سریال «دوره‌ای را بررسی می‌کند که مورخان درباره‌اش اختلاف نظر دارند، امپراتوری‌ای که از شرق تا غرب امتداد داشت، حکومتی که ترکیبی از زیرکی و قدرت بود و یک حماسه سیاسی که تاریخ فراموش‌نشدنی را نوشت.» در سال ۲۰۲۳، مقتدی صدر رهبر جریان صدر عراق، از پخش این سریال در کنار انتشار اخبار مربوط به پخش آن در ماه رمضان آن سال، انتقاد کرد و خواستار عدم پخش آن شد. تصویربرداری این اثر در تونس انجام شده است و هزینه تولید آن بیش از ۱۰۰ میلیون دلار اعلام شده است که رقمی بی‌سابقه در تولیدات عربی محسوب می¬‌شود. نکته پخش سریال را کاربری به نام یاسمن اینگونه نوشت: شبکه MBC عربستان برای ماه رمضان امسال سریال معاویه رو داره پخش می‌کنه. اما نکته عجیبش اینکه لجین اسماعیل، بازیگر سریال حبیب که از شبکه دو پخش می‌شد و درباره مدافعین حرم بود، نقش معاویه رو اینجا بازی می‌کنه.

نقد سریال معاویه

فیلم «معاویه» روایتی ارائه می‌دهد که گویی توسط خود معاویه برای بازنویسی تاریخ (تحریف تاریخ) طراحی شده است. در این اثر، چهره‌ی خاندان ابوسفیان به گونه‌ای پاکسازی شده که گویی هرگز دشمنی آشکاری با پیامبر اسلام (ص) نداشته‌اند. معاویه به عنوان فردی خردمند، سیاستمدار و مدبر تصویر شده که گویا هیچ خطایی در زندگی‌اش مرتکب نشده است، در حالی که جنبه‌های منفی تاریخی او به کلی نادیده گرفته شده‌اند. این فیلم به هیچ‌وجه به نقش معاویه در تضعیف خلافت امام علی (ع)، نیرنگ‌هایش در صلح با امام حسن (ع) و تأسیس حکومت استبدادی موروثی اشاره‌ای نمی‌کند. همچنین، از جنایات او علیه صحابه و ستم‌گری‌هایش بر مخالفان سخنی به میان نمی‌آورد. این روایت یک‌جانبه، تصویری کاملاً تحریف‌شده از معاویه ترسیم می‌کند که با منابع تاریخی معتبر همخوانی ندارد.

یکی از بزرگ‌ترین اشکالات فیلم، حذف عمدی بخش‌های کلیدی تاریخ است که چهره‌ی واقعی معاویه را نشان می‌دهد. وقایع مهمی که می‌توانست تصویر واقعی‌تری از او ارائه دهد، یا حذف شده‌اند یا تحریف گردیده‌اند تا معاویه را به عنوان چهره‌ای صلح‌طلب و بی‌خطا جلوه دهند. در حالی که منابع تاریخی، روایتی کاملاً متفاوت از شخصیت او ثبت کرده‌اند. به عنوان مثال، فیلم هیچ اشاره‌ای به کارشکنی‌های معاویه در برابر حکومت امام علی (ع) نمی‌کند. جنگ صفین که از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام است، با حیله‌گری معاویه به نفع او پایان یافت و باعث تفرقه در امت اسلامی شد. همچنین، پس از رسیدن به قدرت، او نه تنها به تعهدات صلح‌نامه با امام حسن (ع) پایبند نماند، بلکه به سرکوب شیعیان پرداخت و حکومت اموی را به نظامی موروثی تبدیل کرد.

از دیگر نکات مغفول‌مانده در فیلم، رفتار ظالمانه‌ی معاویه با صحابه پیامبر (ص) است. بسیاری از یاران وفادار پیامبر، مانند عمار یاسر و حجر بن عدی، به دستور او به شهادت رسیدند یا مورد آزار قرار گرفتند. اما فیلم، معاویه را به عنوان فردی بردبار و اهل گفتگو معرفی می‌کند، در حالی که تاریخ گواهی می‌دهد او برای حفظ قدرت، از هیچ جنایتی دریغ نکرد.

همچنین، سیاست‌های اقتصادی او که منجر به ایجاد شکاف طبقاتی، فساد و تبعیض گسترده شد، به کلی نادیده گرفته شده است. معاویه با بخشش‌های بی‌حساب، بسیاری را به خدمت گرفت و فرهنگ اشرافی‌گری را در حکومت اسلامی رواج داد. اما فیلم، او را سیاستمداری دوراندیش نشان می‌دهد که تنها در پی وحدت و آرامش مسلمانان بوده است.

از سوی دیگر، فیلم با تمرکز یک‌جانبه بر زندگی معاویه، شخصیت‌های مخالف او را کاملاً نادیده می‌گیرد و تاریخ را به شکلی جانب‌دارانه روایت می‌کند. این اثر نه یک بازنمایی بی‌طرفانه، بلکه تلاشی آشکار برای ارائه‌ی تصویری آرمانی از بنی‌امیه است؛ تصویری که حتی امویان نیز آرزوی ثبت آن را در تاریخ داشتند. این تحریف‌های عمدی، فیلم را از یک درام تاریخی به ابزاری برای تحریف تاریخ تبدیل کرده است.

 نکته‌ی دیگر، کیفیت پایین فیلم در مقایسه با بودجه‌ی کلان آن است. با توجه به هزینه‌های سنگین تولید، انتظار می‌رفت اثری با فیلمنامه‌ای قوی، کارگردانی حرفه‌ای و بازیگری درخشان ساخته شود، اما نتیجه، فیلمی سطحی و ضعیف بوده که نتوانسته نظر منتقدان را جلب کند. در نگاه سیاسی نیز کارشناسان معتقدند، فیلم «معاویه» فراتر از یک اثر تاریخی است و اهدافی معاصر را دنبال می‌کند. محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان، با حمایت از این پروژه، در پی مشروعیت‌بخشی به اقدامات خود است. او با الهام از سیاست‌های معاویه، می‌خواهد اصلاحات بحث‌برانگیز خود را توجیه و چهره‌ای جدید از حکومت عربستان ارائه دهد.

همان‌گونه که معاویه خلافت را به سلطنت موروثی تبدیل کرد، بن‌سلمان نیز در پی دگرگونی ساختار حکومتی عربستان است. تطهیر چهره‌ی معاویه در این فیلم، می‌تواند تلاشی برای توجیه سیاست‌های بن‌سلمان و تحکیم قدرت او باشد. این اثر نه‌تنها تاریخ را تحریف کرده، بلکه به ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی تبدیل شده است. در نهایت فیلم «معاویه» را نمی‌توان صرفاً یک روایت تاریخی دانست، بلکه باید آن را پروژه‌ای چندبعدی در نظر گرفت که همزمان با تحریف گذشته، در خدمت اهداف سیاسی امروز نیز قرار دارد.

سریال امام علی؛ نقطه مقابل معاویه

سال ۱۳۷۰ بود که داود میرباقری کار تولید مجموعه تاریخی «امام علی» را از فیلم‌نامه‌ای به نام «خاری در گلو» آغاز کرد در ابتدای کار در مرحله متن دچار بازنویسی‌های متعدد شد تا سرانجام در سال ۷۳ با حضور ۱۵۰ بازیگر اصلی و بیش از ۵ هزار هنرور از نیرو‌های ارتش مقابل دوربین رفت. این مجموعه به تهیه‌کنندگی محمد بیک‌زاده به پنج سال تنهایی و دوران خلافت و زندگی حضرت علی می‌پردازد و ساخت آن تا سال ۷۵ ادامه داشت. از این مجموعه تلویزیونی نسخه سینمایی نیز تهیه شد و عوامل پشت صحنه آن نیز همگی از شاخص‌ترین چهره‌های حرفه خود بودند. از جمله آهنگ‌سازی سریال با فرهاد فخرالدینی، تدوین با مهرزاد مینویی و تصویربرداری با مازیار پرتو بوده و طراحی گریم درخشان عبدالله اسکندری در این سریال که اولین بار در سال ۷۵ از شبکه یک سیما روی آنتن رفت، هنوز در یاد‌ها مانده است. بدون شک یکی از بهترین نقش آفرینی‌های این سریال را مهدی فتحی داشت؛ مرحوم فتحی ابتدا قرار بوده نقش دیگری را بازی کند، ولی به درخواست خودش، عمروعاص را بازی می‌کند. جالب آن که نقش امام علی را هم در سکانس‌هایی که از پشت یا اینسرت (نمای بسته دست‌ها یا پاها) می‌گرفتند، همین مهدی فتحی بازی کرده است؛ کسی که در بسیاری از سکانس‌ها در نقش عمروعاص در حال دسیسه چینی علیه علی بود!